“Ngụp lặn” cùng ngọc trai

Chúng tôi hỏi anh bạn tên Hải, hiện làm quản lý một công ty nuôi cấy ngọc trai ở Vân Đồn thì anh phá lên cười: “Nuôi ngọc vất vả lắm, làm gì có cái giá đấy”.

 

Dưới mỗi chiếc phao có khoảng 80-100 con trai đã được cấy nhân.

 

11h sáng, con tàu rời bến Vân Đồn. Lần đầu đi tàu biển nên không ít người trong đoàn chúng tôi sợ say sóng và những bất trắc khôn lường của biển cả bao la. Con tàu dần rẽ sóng qua những xóm chài, những bè nuôi cá và những bãi nuôi thả tu hài.

45 phút sau, tàu cập cửa một điểm nuôi cấy ngọc trai. Từ đây đi vào, hai bên cánh tàu chi chít những chiếc phao nhỏ xếp ngay ngắn, chiếc nọ cách chiếc kia đều đặn 2m như đội quân dàn hàng duyệt binh. Một cảnh tượng lạ giữa mênh mông trời nước.

 

Hải bảo: “Dưới những chiếc phao đó là vài chục tỉ đồng và hàng trăm con người đang sống dựa vào đó”. Từ xa nhìn lại, điểm nuôi cấy ngọc trai do Hải phụ trách bé tí xíu, áp lưng vào ngọn núi đá, mặt hướng ra biển. Đang lúc nước rút, chiếc cầu phao nối từ bến tàu và nhà trung tâm vồng lên vài mét so với mực nước biển, đi trên đó tựa như đang leo một con dốc cao ngất.

Trong gian phòng rộng chừng 100m², hàng chục chiếc bàn xếp gọn gàng, dụng cụ úp rửa sạch sẽ. Anh Khương, chuyên viên kỹ thuật của công ty Taiheiyo Shinju (Nhật Bản) ra chừng tiếc cho chúng tôi đến đúng vào ngày nghỉ của công nhân nên không được chứng kiến cảnh tách trai cấy nhân. Công đoạn này đòi hỏi tay nghề, kỹ thuật của công nhân phải khéo léo đến tinh xảo, bởi cấy nhân “cũng giống như phẫu thuật cấy ghép nội tạng người vậy”.

 

Các “bác sĩ công nhân” không khéo tay, khéo mắt sẽ để lại những hậu quả không tốt với “bệnh nhân”. Trung bình, mỗi công nhân để có thể cầm “dao”, cầm “kéo” thành thục phải mất ít nhất 2 năm tập việc. Ngần ấy thời gian là quá dài đối với những người thiếu kiên nhẫn, mà không kiên nhẫn thì không trụ với cái nghề “tạo ngọc cho đời” này được.

Ngọc trai cũng giống như một cá thể sống. Ngay cả khi lấy ra khỏi con trai rồi, nó vẫn cần được nuôi dưỡng, chăm sóc thường xuyên vì nó mang trong mình 10% hợp chất hữu cơ. Để “nuôi sống” 10% hợp chất ấy cần phải có độ ẩm tương đối, vì thế người ta thường để một cốc nước nhỏ gần viên ngọc trai để tạo độ ẩm.

Hải cặn kẽ hướng dẫn các bước nuôi cấy trai. Anh bảo: “Nghề nuôi cấy trai vất vả lắm. Để có được một viên ngọc thật bày bán trên thị trường phải qua nhiều công đoạn”. Ngày trước, cha ông ta thường mò trai dưới đáy sông, đáy biển để tìm ngọc. Đấy là thứ ngọc tự nhiên, được tạo ra từ những hạt cát lọt vào trong lưỡi của loài trai cho ngọc.

 

Còn bây giờ, phần lớn ngọc trai làm đồ trang sức là ngọc trai nuôi. Thay cho những “hạt cát sắc cạnh” của tự nhiên, người nuôi chủ động cấy nhân cho trai. Nhân được làm từ vỏ một loại trai sống trên sông Mississipi (Mỹ). Việt Nam cũng đã tìm ra một loại trai ở miền Trung có thể dùng làm nhân cấy, nhưng nhìn chung vẫn phải nhập nhân từ Nhật Bản, giá khoảng 7 triệu đồng/kg.

 

Người ta cắt vỏ trai thành những miếng vuông nhỏ chừng hạt ngô, sau đó cho vào máy mài thành những hình tròn, đường kính phổ biến khoảng 0,2 - 0,7cm. Tuy nhiên, hình dáng và kích thước nhân tùy thuộc vào mục đích của người sản xuất. Nhân to sẽ cho những viên ngọc to, nhân hình trái tim thì ngọc trai thương phẩm cũng có hình trái tim. Trước sự ngạc nhiên của những vị khách, để chứng minh, Hải mở hộp nhặt ra mấy hạt, nhân tròn xoe trắng xóa như những hạt xốp, và cả một viên ngọc trai hình trái tim tuyệt đẹp.

 

Những con trai này chỉ vài tháng nữa là có thể thu hoạch.

Còn anh Khương lại kể: “Để có những viên ngọc đẹp phải chọn được giống tốt. Trước khi cấy nhân, trai được nuôi trong những chiếc lồng mắt nhỏ, thả trên biển. Định kỳ hàng tháng, công nhân sẽ vớt trai, làm sạch vỏ để tránh bị nhiễm ký sinh lây bệnh. Những con trai yếu, chết hoặc nhiễm bệnh sẽ bị thanh loại. Trai lớn khoảng 50g là có thể chuẩn bị cho cấy nhân”.

 

Hải ví von: “Cũng giống như bệnh nhân trước khi phẫu thuật phải gây mê, trước khi cấy nhân phải cho nhiều trai vào lồng kín nhằm giảm lượng thức ăn của nó. Nhờ đó, trai sẽ yếu đi, các bộ phận nội tạng cũng sẵn sàng để thích hợp cho việc phẫu thuật. Công đoạn này phải tính toán kỹ sao cho sau khi cấy xong, con trai vẫn chưa đủ sức đẩy nhân ra ngoài”. Rồi còn phải kích thích để trai đẻ hết trứng vì “buồng trứng” -  nói theo ngôn ngữ của anh em ở đây -  sẽ là nơi cấy ghép nhân”. Hải bảo: “Riêng chuyện “nhử” cho trai đẻ trứng cũng có hàng trăm thứ để nói. Trung bình mỗi thợ cấy được khoảng 500 con/ngày, tất nhiên không phải con nào cấy cũng cho ra những viên ngọc trai chất lượng tốt, mà tỷ lệ trai cho ngọc phụ thuộc vào nhiều yếu tố”.

Qua lời kể của Hải và Khương, quy trình nuôi cấy trai không khác một ca phẫu thuật ngoại khoa, cũng khử trùng, gây mê, phẫu thuật và hậu phẫu. Ở giai đoạn hậu phẫu, trai được đưa vào một loại lồng riêng và hưởng chế độ chăm sóc đặc biệt, tránh va chạm và hoạt động mạnh. Nếu không, trai sẽ đẩy nhân ra ngoài hoặc bị chết. Thời gian này kéo dài khoảng 30 ngày. Cuối cùng, người ta xếp trai vào lồng lưới rồi đem thả giữa biển để trai tự chắt lọc các khoáng chất của biển cả, chuyển đổi thành từng lớp ngọc bao bọc dần lấy viên nhân được cấy vào trong cơ thể. Sau khoảng 1- 3 năm, khi có thể thu hoạch được ngọc thì tỉ lệ trai sống sót chỉ còn 20- 40% so với lúc cấy.

 

Ráng chiều, khi cái nắng gắt đầu hè đã dịu hẳn, chúng tôi lên canô ra xem trai đã cấy ngọc. Giữa cái nắng chiều như rót mật xuống biển xanh bao la, chiếc ca nô chòng chành khi Hải cúi người, nặng nhọc kéo chiếc lồng lưới đựng trai lên thuyền, nhanh tay nhặt hai con và đập ra. Sản phẩm là hai viên ngọc: Một màu xanh biếc, một màu vàng nhạt nhỏ chừng hạt ngô và sáng lấp lánh. Hải giải thích: “Màu sắc viên ngọc khác nhau là do khi cấy nhân, người ta cũng cấy theo một miếng tế bào tạo ngọc (được lấy ra từ một con trai khác). Chính miếng tế bào này sẽ quyết định màu sắc của viên ngọc. Trong hai viên này, viên màu xanh không đạt yêu cầu vì có chút tì vết. Gặp nhiều trường hợp thế này thì lỗ to”.

 

Tốt nghiệp trường báo, mấy năm lăn lộn với nghề này, nhưng đam mê kinh doanh đã dẫn Hải đến với nghề nuôi cấy ngọc trai. Hải khoe, chỉ cần nhìn cũng định giá được giá trị từng viên ngọc trai. Trung bình một năm, công ty của Hải thu được khoảng 5 tạ ngọc, trong đó loại 1 (tròn, bóng, không tì vết) chỉ chiếm 30%, còn lại là các sản phẩm kém chất lượng hơn. Giá bán 1 kg ngọc trai loại 1 ở thị trường Nhật Bản khoảng 320 triệu đồng. Tính ra, một viên ngọc trai tạm cho là đẹp cũng đáng giá vài triệu đồng.

 

Trước năm 2000, ở Vân Đồn có 5 công ty nuôi trai cấy ngọc. Nhưng sau đó, 3 công ty bị phá sản. Theo những người làm nghề trong vùng, nguyên nhân chính là do các công ty này chưa làm chủ được công nghệ nuôi cấy trai và thiếu vốn đầu tư nên sản phẩm không đáp ứng yêu cầu về chất lượng, sản lượng. Trước khi chia tay, Hải không quên nhắc nhở chúng tôi: “Cẩn thận khi mua ngọc trai ngoài chợ nhé”.

 

Hiện trên thị trường có 3 loại ngọc trai. Ngọc nước mặn được hình thành bởi hàng triệu lớp tinh thể canxi kết cấu rất bền vững. Ngọc nước ngọt, các lớp tinh thể bọc tạo ngọc dày hơn rất nhiều so với ngọc nước mặn, nhưng không bền vững, các lớp rất dễ bị phá vỡ. Ngọc nhân tạo được con người tạo ra bằng nhiều cách khác nhau, nhưng đều dựa trên nguyên lý cơ bản là tráng các lớp canxi tương ứng tạo thành các lớp và hình thành lên viên ngọc.