Di sản trên lưng đồi

Ấy là không gian của những ngôi làng đặc biệt ở miền trung du Tiên Phước, Quảng Nam - nơi thấp thoáng những ngôi nhà cổ ẩn giấu biết bao ký ức thời gian. Những chuyên gia nghiên cứu nhà cổ người Nhật đến đây từng cảm thán mà rằng: "Làm nhà không chỉ là kỹ thuật, mà còn là tâm linh, là bản sắc. Gỗ cũng là bản sắc văn hoá...". Hàng chục nhà cổ - di sản độc đáo đó ở Tiên Phước giờ vẫn đang trong giấc ngủ êm đềm...

Nhà cổ...

Tất cả nhà cổ ở Tiên Phước đều "chìm" trong khu vườn đầy hoa trái quanh năm

Hầu hết những gia đình ở đây cố công giữ lại nhà cổ đều có tâm niệm, giữ nhà đồng nghĩa với giữ nếp gia phong, giữ văn hoá làng quê thuộc dạng "độc nhất vô nhị" này. Đó là những giá trị nội tại từng khiến giới nghiên cứu trong và ngoài nước say mê, thán phục trước những "làng nhà cổ sinh thái" ở Tiên Phước.

Ngôi nhà lưu niệm cụ Huỳnh Thúc Kháng toạ lạc ngay ngã ba Tiên Cảnh, huyện Tiên Phước mà nhiều người vẫn nhầm tưởng rằng được công nhận di tích cấp quốc gia chỉ nhờ vào "ăn theo" danh tiếng cụ Huỳnh. Nhưng sự thật không hẳn chỉ có vậy.

Ngôi nhà cổ của cụ Nguyễn Huỳnh Anh, xã Tiên Cảnh, Tiên Phước

Tuy nhiên, tiêu biểu nhất cho phong cách kiến trúc độc đáo này là ngôi nhà cụ Nguyễn Huỳnh Anh, ở làng Lộc Yên, xã Tiên Cảnh. Cả ngôi nhà gần như vẫn nguyên trạng thuở ban đầu, chỉ có phần mái lợp chuyển từ tranh sang ngói vào năm 1941.

Một "đoạn" trong kết cấu "tam đoạn" của nhà cổ vùng nam Quảng Nam

Phường thợ Vân Hà vốn một thời nổi tiếng "ngang ngửa" với phường thợ mộc Kim Bồng (với phong cách kiến trúc nhà cổ ở đô thị cổ Hội An) và dấu ấn tài hoa của họ đã để lại, tạo nên cả một phong cách nhà cổ tiêu biểu.

Cụ Anh kể, nguyên mái nhà gồm hai lớp: Lớp mái dưới làm bằng sườn tre đan đắp đất sét, lên khoảng 2 tấc tay là lớp mái trên, lợp tranh, để chống nắng nóng, nhất là sét đánh, hoả hoạn, lỡ cháy lớp tranh thì thay. Ngôi nhà của cụ Huỳnh Anh đã bao phen cháy hụt, nhưng nhờ có mái đất bảo vệ nên nguyên vẹn.

Chạm trổ tinh vi trên từ vày kèo, đầu cột

Cụ Huỳnh Anh kể lại: "Đoàn quan gia gồm ông Ngô Đình Diệm, quan tri huyện Tiên Phước - Phạm Xuân Chánh và hàng chục quân binh rầm rộ, đi đến đâu dân vái lạy đến đó. Sau khi tham quan toàn bộ khuôn viên nhà và tấm tắc khen, ông Diệm ngã giá 1.500 đồng tiền Đông Dương (lúc đó 1 ang lúa - 4,5kg - giá 2 hào. 1.500 đồng vị chi 337,5 tấn lúa) nhưng gia đình kiên quyết không bán với lý do đơn giản: Để ở theo tâm nguyện của ông bà.

Ngay hôm sau, tri huyện Tiên Phước có trát hạch sách vì sao không nể mặt quan huyện. Tiếp sau đó, anh em họ và chú tôi cũng bị trát huyện đòi xuống để tra vấn, quy cho họ tội xúi giục tôi không bán nhà. Nhưng riết một thời gian, thấy gia đình "cứng đầu" nên quan tri huyện cũng thua".

Rồi chiến tranh ập đến, ở vùng "xôi đậu" Tiên Phước lại càng ác liệt hơn. Nhà rường phát hoả khắp nơi. Mái đất không ngăn được đạn bom oanh tạc. Nhà ngang và nhà trù (nhà bếp) của gia đình cụ Huỳnh Anh cũng bị trúng bom, tan tành. Rất may, ngôi nhà lớn không hề hấn gì.

Nhưng tai ương thì vẫn chưa qua. Năm 1959, khi đất nước bị chia cắt hai miền. Ông Ngô Đình Diệm làm Tổng thống, nhưng mộng mua ngôi nhà cổ này vẫn còn ấp ủ. Lần này ông Diệm không đích thân đi mà lệnh cho tỉnh trưởng, tỉnh Quảng Tín (bấy giờ Quảng Nam chia làm 2 tỉnh, Quảng Nam và Quảng Tín) là thiếu tá Thân Ninh cùng vài tiểu đội, súng ống xênh xang hộ tống đến đòi mua ngôi nhà.

Ông Thân Ninh bảo, Tổng thống lệnh phải bán ngôi nhà để làm Khổng miếu cho quốc gia. Khiếp vía trước uy phong quân đội, nhưng cụ Huỳnh Anh một lần nữa kiên quyết không bán. Câu chuyện ấy khiến con cháu không bao giờ dám nghĩ đến chuyện đổi bán nhà cổ nữa. Hàng chục nhà cổ tương tự như vậy ở Tiên Phước hiện vẫn ẩn mình trong những khu vườn đầy hoa trái, trên các triền đồi mà kế tục từ đời này sang đời khác.

...và xứ sở của những ngõ đá

Tiên Phước được mệnh danh là xứ sở của những ngõ đá độc đáo. Những lối ngõ đặc biệt được xếp từ những viên đá chẻ nhỏ có rất nhiều ở vùng trung du này. Được bó vỉa 2 bên bằng những viên đá, ngõ nhà nào cũng xinh xắn, chạy giữa vườn cây xanh um, nhiều tầng bậc và khúc quanh, dài dằng dặc.

Cuối ngõ, trên vùng bình địa cao nhất, là nơi toạ lạc những ngôi nhà cổ. Không chỉ ở riêng những ngôi nhà cổ "mang tính đặc trưng" ở làng Lộc Yên, hay những ngôi nhà cổ nổi tiếng như nhà ông Nguyễn Bút, 85 tuổi, ở làng Hội An, xã Tiên Châu, nhà ông Nguyễn Hoành ở thị trấn Tiên Kỳ, bà Nguyễn Thị Tuần, ở xã Tiên Châu... mà hầu hết ngôi nhà ở Tiên Phước dù cổ hay tân đều có những con ngõ thanh bình.

Với hoa chăm cỏ xén, đá xếp kỳ công, nằm ẩn khuất giữa bóng râm vườn đồi, ngõ trở thành phần quan trọng tôn thêm giá trị của nhà cổ. Nhà ở Tiên Phước hầu hết đều nằm giữa những triền đồi. Các quả đồi thoai thoải nối tiếp nhau, phía trước nhà là ruộng lúa bậc thang. Nhìn từ xa, những xóm nhà cổ vùng quê này... như ẩn hiện thấp thoáng giữa lưng đồi, tựa tranh vẽ.

Những ngõ đá đầy kỳ thú, sẵn sàng cuốn hút ấy là một phần quan trọng trong không gian nhà cổ. Từ ruộng đồng xanh mướt đến ngõ đá quanh co, hun hút uốn lượn lên những sườn đồi, ngập trong rừng quế, cây ăn trái rồi mới đến nhà cổ.

Một yếu tố không kém phần quan trọng nữa, đó là tính kế thừa, phát huy giữa các thế hệ trong việc giữ gìn, bảo tồn gia sản - nhà vườn của tổ tiên để lại. Qua nhiều đời, nếp sống ấy trở thành nét văn hoá độc đáo của riêng miền trung du Tiên Phước.

Và điều đáng trân trọng là người dân Tiên Phước rất yêu thiên nhiên, cây trái, hoa lá như một thứ tôn giáo không lễ nghi. Nhà nào không may mắn thụ hưởng tài sản ông bà để lại, không phải là nhà cổ thì cũng nên thơ bởi những ngõ đá cầu kỳ, công phu, những vườn trái sum suê.

Ở đâu có người, ở đó có hoa trái. Một nét văn hoá đáng trân trọng. Tiếc là do cách trở giao thông, nằm khuất lấp ở vùng núi xa nên hiện khó thành điểm du lịch thu hút du khách đến chiêm ngưỡng vùng di sản này.

Hàn Phong