Chân dung nhà giáo trong thơ

Chân dung nhà giáo Việt Nam qua các thời đại có những sắc nét riêng. Thời phong kiến là hình ảnh ông Đồ Nho nâng niu sách thánh hiền, truyền dạy đạo đời nhân nghĩa cho mỗi môn sinh. Thời thuộc Pháp là ông giáo Tây học, dù dạy chữ Tây vẫn đau đáu nỗi lo giữ quốc hồn, quốc túy cho dân tộc. Sau Cách mạng Tháng Tám là ông giáo làng, tận tâm cho việc mở mang dân trí, rồi thầy giáo là chiến sĩ, nghệ sĩ, nhà khoa học... góp phần làm rạng danh đất nước.

Nếu phác họa chân dung nhà giáo qua mỗi thời đại, qua từng con người, sẽ có dáng vẻ khác nhau, nhưng nét chung đậm màu vẫn là: độ lượng nhân từ, cần mẫn vì đạo học, luôn tự vấn mình để vươn tới thanh cao. Trong "ngữ ảnh Thơ" Việt Nam hiện đại, đã làm sáng lên được những dáng nét tốt đẹp này.

"Tấm lòng như biển mênh mông lòng thầy"

Thơ viết về nhà giáo cũng như viết về người thân thường ít có sự vũ điệu ngôn từ như thơ viết về hoa lá trăng sao, mà lại rất thật và giản dị như chính cuộc đời và công việc của nhà giáo. Bài thơ "Thầy" của Thái Dương Liễu viết về cái tâm của nhà giáo là một minh chứng:

Một đời chẳng quản công lênh
Tấm lòng như biển mông mênh: lòng thầy
Thủy chung bao chuyến đò đầy
Âm thầm gieo hạt trồng cây cho đời

Đó là tâm đức của cả một đời dạy học. Tâm đức đó được thể hiện thường trực qua từng buổi học, giờ học, khoảnh khắc dạy học. Nhà thơ Vũ Đình Minh trong bài thơ "Ý nghĩ ngày mưa" đã lưu lại cho chúng ta những khoảnh khắc thật ấn tượng:

Thấm lòng tôi những gương mặt trẻ thơ
Mỗi sớm dậy mưa nhòa đèo Khau Cút
Các em tôi đang bước lầy bước trượt
Tôi ra vào như người thừa chân tay

Và rồi:

Tôi tựa cửa đếm từng em một
Đang xuống đèo thấp thoáng khoảng rừng thưa

Đâu phải lúc nào cũng tựa cửa đợi học trò, mà có khi phải dắt trò đến lớp. Tác giả Thanh Thản trong bài "Mái trường đồng chiêm" đã cho chúng ta hiểu thêm về những tình huống khác, rất phổ biến ở vùng đồng chiêm:

Ngập nước bao quãng đường đi
Thầy trò dắt nhau tới lớp
Có em trượt chân ngã ướt
Suốt giờ mắt kính rưng rưng

Ngày thi thấp thỏm lo âu, đêm bồn chồn nghe từng giọt mưa, tiếng gió, tác giả Trương Hữu Thiêm đã nói được một tâm trạng rất chung cho nhà giáo, khi đất nước còn khó khăn, lớp học còn chống chênh lạnh gió:

Khuya nằm nghe gió bấc rít ngoài hiên
Thấp thỏm lo ngày mai lớp nhiều chỗ trống

Ai đó đã nói: "Tình thương có hai bàn tay, một bàn tay vỗ nỗi đau, một bàn tay xóa nguồn gốc nỗi đau đó". Tình thương của thầy cô giáo là như thế, thương là vỗ về che chở cho học sinh, thương còn là nhen nhóm lửa lòng, lửa đời, dù trong bất cứ hoàn cảnh nào. Hãy lắng nghe cô giáo Trần Thị Mỹ Hạnh nói về điều này trong bài thơ "Mặt trời":

Lớp học nhà hầm bàn ghế thiếu,
Ngỡ ngàng chuột nhấm gót em thơ...
Vẫn nhen cuộc sống từ lòng đất
Vẫn tiếng gà vui gáy sáng trời

Và đặc biệt tình thương là nghiêm khắc, là ngăn trò trượt dốc. Ai đó đã có một lần coi thi mới hiểu được lòng nhà giáo phải phân tâm: dễ dãi hay nghiêm khắc? Cô giáo Vũ Kim Loan trong bài  "Viết sau giờ coi thi" day dứt trước một học sinh không làm được bài phải quay cóp:

Đừng nhìn thế em ơi
Tôi thành người khác mất
Nếu chỉ toàn lắp ghép
Đời em rồi ra sao?

"Cứ thế đến trường cứ thế chuốt hồn trong"

Trên cánh đồng giáo dục, nhà giáo đâu chỉ lao trí lao tâm mà có cả sự lao lực, có khác chăng nhà nông lấm láp vì bùn đất, người thợ lấm lem dầu mỡ, thì nhà giáo lấm láp vì bụi phấn. Nhà thơ Đoàn Vị Thượng đã khái quát một hình ảnh rất thực, rất đặc trưng về sự lao lực của nghề dạy học:

Mải miết đôi tay đầy bụi phấn trắng phau
Như nhà nông bốn mùa lấm láp...

Nghề dạy học là vinh quang những cũng rất nhọc nhằn. Luôn có sự đánh giá từ nhiều phía, từ phía học sinh, từ phía xã hội, từ phía... chính mình. Nhà thơ Đoàn Vị Thượng cũng lại viết về điều này:

Chúng tôi giữ gìn trái tim chân thật từng giờ
Các em hồn nhiên mà ánh mắt soi rọi thế
Cái bục giảng không cao nhưng đã có đôi người vấp té
Viên phấn của lòng mình không giữ nổi trên tay

Và vì thế phải luôn trăn trở với từng lời giảng, từng bài giảng. Thầy giáo Giang Biên đã tự vấn mình qua bài thơ "Sau giờ giảng", bằng một thái độ đầy trách nhiệm:

Ta cõi cằn hay ta xơ cứng
Hay văn chương chưa đồng vọng với đời?
...

Bài thơ ngủ yên và trang giấy trắng
Thao thức khôn nguôi trước giờ giảng hững hờ

Đâu chỉ khi giảng bài mà lúc chấm bài là lúc nhà giáo thấy mình rõ nhất:

Bài làm các em là một tấm gương,
Tôi soi vào thấy mình đích thực
Như ngọn suối biết mình là ngọn nước
Khi ra tới đại dương mênh mông

Và:

Chẳng thể nào trọn vẹn niềm vui
Nếu một bài giảng phải cho điểm thấp
Ở đó tấm lòng tôi thiếu hụt
Chấm điểm cho em tôi nhận điểm chính mình
("Tôi nhận điểm mình"  - Nguyễn Thái Vận)

Nhà giáo là như thế! Gian nan, nhưng vẫn cứ đến trường hành đạo đời, đạo học. Tác giả Nguyễn Mạnh Hiếu khi "Về thăm thấy giáo cũ" đã viết rất cảm động:

Sớm chiều mê mải đến trường
Ba gian nhà trống con thường đến thăm
Niềm vui gom lại tháng năm
Lúc buồn ly rượu nhấp trăng mà cười

Còn thầy giáo Nguyễn Quang Cương trong bài "Bạn tôi ở Kon Tum" đã ví thầy giáo như con tằm ăn lá nhả tơ,  dẫu gian khó vẫn giữ mình thánh thiện:

Con tằm ăn lá nhả tơ, rì rào những hợp âm ấm nhà,
Anh cũng là tằm mà nụ cười chưa nồng, cho vợ con đỡ lạnh
Chiếc xe đạp bụi đường, niềm vui còn lẩn tránh,
Cứ thế đến trường, cứ thế chuốt hồn trong.

Cuộc sống của nhà giáo cũng theo bước thăng trầm của lịch sử dân tộc. Nhưng đáng quý biết bao khi dù ở cơn xoáy lốc nào cũng luôn nhất mực giữ mình, tác giả Lê Thành Nghị đã viết về cha mình cũng là viết về các nhà giáo đáng kính của chúng ta:

Vượt lên tất cả để giữ mình trong sạch
Biết mấy cam go biết mấy can trường
"Thầy vằng vặc tấm gương soi mãi"

Thầy là gương soi vì suốt một đời dạy học cốt để yên dân hưng quốc. Đây là thầy Chu Văn An muôn vàn đáng kính của chúng ta, qua lời thơ rất trân trọng của nhà thơ Nguyễn Bùi Vợi:

Một đời thầy lo nấu sử soi kinh
Chỉ mong giữ cho dân điều nhân đức
Thầy được triệu vào kinh dạy học
Người trong lầu son hồn ở ngoài đời

Đâu chỉ riêng thầy Chu, mà nối tiếp các thế hệ nhà giáo đều "nhẫn nại biến lá dâu thành lụa", nhà thơ Nguyễn Thái Vận đã nói về thầy của mình:

Thầy như con ong cần cù hút mật
Lọc sách ra thành lời giảng say sưa

Còn thầy gíáo Phan Hữu Hương, trong bài thơ "Nói với em" nhưng là để nói chính lòng mình:

Hai mươi năm, còn xanh tóc mái đầu
Thanh quản chưa rè sau mười nghìn tiết dạy
Tôi như cây vẫn còn sinh trái
Góp mùi thơm, vị ngọt cho đời

Tính nhân văn của xã hội mới là "ai cũng được học hành". Nhưng mấy ai can đảm để dạy những lớp học đặc biệt, lớp những em khuyết tật. Thế mà có đấy, nhiều đấy, họ là những cô giáo trẻ. Cảm động biết bao khi chúng ta đọc những dòng thơ sau đây của Nguyễn Khoa Đăng:

Cô giáo ơi chúng tôi đến đây
Nhìn cô giảng lòng xao động quá
Bàn tay cô lúc nào cũng múa
Để nói vào thế giới vắng âm thanh

Đây đó trên mỗi đồng làng, xóm núi, phố thị cứ luôn âm vang, vọng lời thầy, và học trò cứ thế, cứ thế lớn lên:

Lời thầy giảng hòa cùng tiếng suối
Học trò thầy lớp lớp dáng như thông
(Nguyễn Bùi Vợi)

Có lẽ vì thế hình ảnh thầy giáo trong tâm thức của bao thế hệ học trò là hình ảnh lồng lộng ánh sáng:

Mái trường bâng khuâng nỗi nhớ
Bóng thầy in sáng đồng chiêm
("Mái trường đồng chiêm" - Thanh Thản)

Và :  Thầy vằng vặc tấm gương soi mãi
Để muôn đời nhân nghĩa ấm lòng dân
(Nguyễn Bùi Vợi)

Thế đấy, biết bao thế hệ nhà giáo chân chính cần mẫn truyền ánh sáng nhân nghĩa đời này qua đời khác, làm thịnh vượng đạo học, hưng thịnh đất nước. Đã đến lúc cần có một tượng đài về nhà giáo Việt Nam. Nếu phác thảo tượng đài có lẽ vút cao là bó đuốc nhân nghĩa, quanh bó đuốc là ông đồ nho nâng sách thánh hiền, ông giáo tây học rưng rưng mắt kính vì thương dân; là thầy giáo làng dắt trò đến lớp, và thầy giáo hiện đại hôm nay vừa cầm phấn vừa bấm nút dạy học ngang tầm nhân loại...

Thơ Việt Nam chưa tạo ra được một tượng đài nhưng đã cho ta một tượng đài lấp lánh vẻ đẹp của một nhà giáo chân chính.

TS. Nguyễn Quang Cương