Ngôi đền lạ nhất Hà Nội

Đền thờ Hỏa thần (thần lửa) hay còn gọi là đền thờ “ông tổ” phòng cháy chữa cháy” ở 30 phố Hàng Điếu (Hà Nội) bao năm qua vẫn được xem là ngôi đền lạ nhất Hà Nội. Lạ bởi đây là ngôi đền duy nhất miền Bắc thờ thần Lửa kết hợp với thờ Phật và Tam tòa thánh mẫu (tam giáo đồng nguyên). Đây cũng là ngôi đền duy nhất Hà Nội có sư trụ trì.

 

Ban thờ trong gian hậu cung. Ảnh: TG

 

Cầu mong “ông Hỏa” tránh xa

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Vinh Phúc: Trước đây, đền Hoả thần có một quả chuông bằng đồng rất to, hễ có hoả hoạn thì người ta đến thỉnh chuông lên, Hoả thần nghe thấy sẽ về trừ hoả hoạn. Sau này, phong tục này dần phai mờ, người Hà Nội thường vào hai ngày 28/3 và ngày 28/9 âm lịch hàng năm (tương truyền là ngày sinh và ngày hóa của ngài Quang Hoa Mã Nguyên Súy – tức Hỏa Thần), mới mang lễ vật đến đây để lễ thần Lửa, cầu mong cửa nhà luôn yên ổn, tránh được nạn hỏa hoạn. Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, khi các vụ hỏa hoạn có dấu hiệu xảy ra nhiều, người ta bắt đầu tìm đến đền Hỏa thần để lễ bái nhiều hơn. Vậy xuất phát từ đâu có ngôi đền lạ này?

PGS – TS Nguyễn Minh Tường cho biết: Thuỷ - Hoả - Đạo - Tặc (nước, lửa, trộm cướp và giặc giã) được ông cha xưa xem là bốn thứ đại nạn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống con người. Trong đó, hỏa hoạn được xếp trên cả đạo và tặc. Sở dĩ như thế vì ngày xưa, ở kinh thành Thăng Long xảy ra rất nhiều vụ hỏa hoạn, thiêu rụi hàng trăm căn nhà, đẩy hàng nghìn con người vào cảnh tang thương, màn trời chiếu đất.

Cùng với đó, phố Hàng Điếu xưa nhà cửa của cư dân xóm chợ ở san sát nhau, lại chuyên buôn bán các loại hàng dễ cháy như điếu ống bịt bạc, bịt vàng, điếu cày, điếu bát... nên số lượng các vụ hỏa xảy ra nhiều hơn các nơi khác. Sử cũ còn chép lại “Những dãy phố phía Tây của khu 36 phố phường hồi thế kỷ XIX chủ yếu là nhà tranh tre, nứa lá, nênhỏa hoạn xảy ra thường xuyên. Vào năm 1828, đầu năm xảy ra vụ cháy 200 nhà, giữa năm cháy 1420 nhà của 27 phường. Đến năm 1837, lại cháy thêm 1400 ngôi nhà nữa, cả vạn dân mất sạch cơ nghiệp. Đến năm 1885 vẫn còn cháy rất nhiều, có vụ cả nhà Tổng đốc thành Hà Nội còn suýt chết cháy nữa là dân cư...”.

Xuất phát từ đó vào năm Minh Mệnh thứ 19 (1837) Tổng đốc Hà Nội bấy giờ là Đặng Văn Hòa đã cùng nhân dân đồng tâm xây dựng ngôi đền này với ngụ ý cầu mong thần Lửa phù giúp, ngăn ngừa hoả hoạn chốn Bắc thành. Tấm bia “Hoả thần miếu bi ký” do Tiến sĩ Vũ Tông Phan soạn năm Thiệu Trị (1841) hiện còn lưu giữ tại đền cho biết, đền được xây dựng ở ngoài Cửa Đông thành Hà Nội. Lúc đầu, đền được lợp bằng tranh tre nứa lá sơ sài, đến năm Thiệu Trị thứ nhất (1841) đền mới được trùng tu với quy mô rộng rãi hơn, gồm hai nếp nhà ngang bằng nguyên vật liệu bền vững. Lại được Tổng đốc Sơn Tây họ Nguyễn trích 6 mẫu ruộng công gần đền làm ruộng hương đăng thờ cúng. Đến năm 1848, lại xây thêm phương đình nối liền hai nếp nhà, tạo thành tổng thể kiến trúc của đền hình chữ “Công”. Niên đại này còn để lại trên câu đầu của kiến trúc.

Thực dân Pháp đánh chiếm Hà Nội, khu xóm chợ quanh thành Cửa Đông được đô thị hóa mạnh mẽ, đền Hỏa thần bị thu hẹp dần và nằm lọt thỏm trong một khu phố xá đông đúc. Thời kỳ này người dân Hà Nội đã góp tiền xây dựng thêm điện thờ Thánh Mẫu trong khuôn viên của đền và thiết lập ban thờ Phật ở gian phương đình. Năm 1997, vì đền bị xâm lấn, đổ nát quá nhiều nên chính quyền địa phương và bà con bản địa đã đảo mái đền và tôn lát nền mới. Ban thờ Thánh Mẫu được rước vào gian phương đình, trên vị trí ban thờ cũ dựng nhà bia tưởng niệm liệt sỹ của phường Cửa Đông. Đến năm 2009, thể theo nguyện vọng của bà con nhân dân, Giáo hội Phật giáo Việt Nam và Thành hội Phật giáo Hà Nội đã bổ nhiệm Đại đức Thích Minh Sơn về trụ trì tại đền.

 

Trong quan niệm dân gian, đền Hỏa thần là ngôi đền thờ Quang Hoa Mã Nguyên Suý – một vị thần Lửa có khả năng giúp dân  diệt trừ đại hỏa.

Thờ “nhà sư” hay thờ thần?

Trong quan niệm dân gian, đền Hỏa thần là ngôi đền thờ Quang Hoa Mã Nguyên Suý – một vị thần Lửa có khả năng giúp dân diệt trừ đại hỏa, mang lại một cuộc sống bình yên. Tuy nhiên, tương truyền Quang Hoa Mã Nguyên Suý là một cây “Phật đăng” (cây đèn trong cửa Phật) nên nhiều người vẫn cho rằng Hỏa Thần là một nhà sư có thật.

Theo Cư sĩ Quảng Tuệ - một người có khá nhiều thời gian nghiên cứu về đền Hỏa Thần thì thần Lửa phổ biến của người Trung Quốc là Chúc Dung, thần thoại Hi Lạp có thần thợ rèn Hephaistos. Còn ở Việt Nam, thần Lửa có hai truyền thuyết gắn liền với hai vị thần Nam Phương Xích Đế và Quang Hoa Mã Nguyên Suý. Cả hai vị thần này đều được thờ tại đền Hoả Thần. Nhưng vì chịu nhiều ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo nên người dân Việt nghiêng về thuyết Quang Hoa Mã Nguyên Suý hơn.

Truyền thuyết kể lại, Quang Hoa Mã Nguyên Suý chịu ảnh hưởng nhiều của tư tưởng Phật, Lão, Nho. Khởi đầu, Thần vốn là Phật đăng, được nghe thuyết pháp tụng kinh nhiều nên giác ngộ và trở thành môn đệ Phật gia. Do tính “hoả” nên không giữ được nghiêm giới luật, phải xuống trần đầu thai vào nhà họ Phùng. Khi đắc đạo được về trời làm môn đệ của Ngọc hoàng Thượng đế, chuyên việc trừ hoả tai. Còn theo lý giải của Đại đức Thích Minh Sơn - trụ trì đền Hỏa thần thì có lẽ những truyền thuyết linh thiêng của ngôi đền đã giao hòa đời sống tâm linh với cuộc sống đời thường, nên dân gian còn coi Quang Hoa Mã Nguyên Suý như “ông tổ ngành phòng cháy, chữa cháy”. 

Hiện nay, trong gian hậu cung của đền là ban thờ Hỏa thần với tượng Ngũ Hiển Quang Hoa Đại Đế đặt ở khám thờ lớn, với hình dáng phương phi, vẻ mặt tỏa nét uy nghi của bậc vương giả nhưng vẫn đầy nét phúc hậu, từ bi thông tuệ của Phật. Tay của Ngài cầm một vật có hình chóp. Nhiều người cho rằng đó chính là hình viên đá để tạo ra lửa. Phía ngoài hai bên là hai pho thị giả, Thiên Lí Nhãn (nhìn thấy khắp nơi) và Thuần Phong Nhĩ (nghe thấu mọi điều). Hai pho tượng này được tạc theo phong cách dân gian, dữ tợn, phóng khoáng. Ở ngoài khám, phía trước tượng Ngũ Hiển Quang Hoa Đại Đế là tượng Quang Hoa Mã Nguyên Suý, tượng đồng, vẻ mặt quắc thước, tai to thùy châu chảy dài, vận võ phục, chân phải đạp lên đầu rồng (cách điệu hóa cá chép hóa rồng), tay phải bắt ấn, tay trái cầm quả cầu lửa, chân trái co hất ra sau bàn chân nâng lư hương, như đang bay lên không trung. Trước hậu cung còn có vế đối ca ngợi công đức và uy linh của Thần “Mục dân toàn lại tý, Dân mi thần bất cử” (chăn dân cốt là che chở cho dân, việc làm của Thần vô cùng linh diệu).

Trong toàn bộ kiến trúc đền thì phương đình là gian được chạm khắc, trang trí cầu kỳ hơn cả. Hiện gian này được dùng để thờ Mẫu (Mẫu Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải) và ngũ vị Tôn Ông... Chính giữa gian phương đình là ban thờ Phật với bộ Tây phương Tam thế bằng gỗ, được bài trí trang nghiêm chính tắc.

 

Theo Đại đức Thích Minh Sơn, hàng năm vào hai ngày 28/3 và 28/9 người dân nơi đây cùng nhà đền tổ chức tế lễ để tưởng niệm ngày sinh và ngày hóa của Thần. Trong lễ tế bao giờ cũng có lễ cầu quốc thái dân an, tránh được nạn đại hỏa, nhà nhà no ấm… “Chính quyền và nhân dân địa phương sẽ tiếp tục tôn tạo đền Hỏa Thần để đây là nơi đáp ứng nhu cầu tâm linh của cư dân phố cổ và là nơi giáo dục truyền thống lịch sử “Uống nước nhớ nguồn”, tạo nên nét đặc sắc phong phú trong đời sống tinh thần của nhân dân Thủ đô” - Đại đức chia sẻ.