Nhà sử học rơi lệ bên những lời đề tranh bất hủ

Ba bản khắc gỗ tranh “Đám cưới chuột”. Ảnh: TL

Các “bảo vật” lần đầu công bố

Triển lãm là 15 khung ảnh gồm những mảng hình được chọn lọc từ tác phẩm "Kỹ thuật của người An Nam" - một nghiên cứu hoàn toàn mới mẻ về văn minh vật chất của Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX của tác giả Henri Oger và bộ sưu tập tranh dân gian của tác giả Maurice Durand - một học giả lớn, được trưng bày giúp người xem phần nào cảm nhận được sự tinh tế từ nghệ thuật họa hình đã được xếp vào hàng… di tích.

Được lựa chọn từ hàng ngàn hình vẽ, bình đồ và tranh khắc trong "Kỹ thuật của người An Nam", các tác phẩm do Henri Oger thu thập phần nào giúp chúng ta hiểu được những cách thức sản xuất các sản phẩm thủ công một cách cụ thể và tỉ mỉ từ cử chỉ, công cụ… Ngoài ra, bộ sưu tập tranh dân gian của Maurice Durand gồm khoảng 400 bức phản ánh rất đa dạng, phong phú cuộc sống thường nhật của người Việt Nam xưa. Không những thế, việc các bức tranh này được bảo quản một cách gần như nguyên vẹn đã phần nào nói lên sự trân trọng với con người, văn hóa, lịch sử của Maurice Durand.

Ngoài ra, lần đầu tiên tại triển lãm, những bản khắc gỗ thất lạc từ thế kỷ XIX mới tìm thấy được công bố. Những trang bản thảo đầy màu sắc của truyện thơ Lục Vân Tiên của tác gia Nguyễn Đình Chiểu được một sĩ quan hải quân Pháp thuê một hạ sĩ của Triều đình Huế thực hiện vào đầu những năm 1890. Nhờ yêu cầu trình bày một cách trung thực nhất các nhân vật, tất cả các con vật và mọi nghi lễ về đời sống cá nhân và cộng đồng, những hình ảnh của cuộc sống tại Việt Nam những năm cuối thế kỷ XIX đã được khắc họa sinh động bằng nghệ thuật khắc, in theo trường phái hiện thực.

Bên lề triển lãm, diễn ra hội thảo về tranh dân gian với sự tham gia của GS Phan Huy Lê, Chủ tịch Hội Sử học Việt Nam, ông Philippe Papin đến từ Trường Cao học Thực hành Paris, ông Pascal Bourdeaux và ông Olivier Tessier thuộc Viện Viễn đông Bác cổ Pháp... đã mang đến một cái nhìn khá toàn cảnh về nghệ thuật đặc sắc trong kho tàng văn hóa dân gian truyền thống của Việt Nam.

Những lời đề tranh bất hủ

“Làm thế nào nuôi sống tranh dân gian trong đời sống hiện nay? Ở đây chúng ta có tranh Tết và tranh thờ. Tranh thờ thì theo tôi còn có thể tìm được chỗ đứng, chứ tranh Tết thì hầu như không còn gia đình nào giữ truyền thống mua tranh Đông Hồ về treo trong dịp Tết đến, xuân về. Làm thế nào để tạo dựng được nhu cầu xã hội và thị trường cho tranh dân gian? Rất tiếc thời tranh Đông Hồ được bày bán khắp phố cổ Hà Nội đã lùi xa, bây giờ tôi đi tìm không còn thấy bóng dáng của tranh dân gian có giá trị mà chỉ là những bức tranh in trên giấy mỏng, cực kỳ xấu”. (GS Phan Huy Lê, Chủ tịch Hội Sử học VN)

Trong buổi hội thảo, GS sử học Phan Huy Lê cho biết: “Tranh dân gian Việt Nam rất đặc sắc, mới lạ mà ít ai biết, và mỗi nơi có một phong cách riêng. Tranh Đông Hồ “Đám cưới chuột” người ta khắc 3 bản với ba màu khác nhau, sau ba lần khuôn này dập lên mới thành một bức tranh hoàn chỉnh. Còn tranh Hàng Trống người ta dập khuôn sau đó chỉnh sửa lại nên có phần phóng khoáng hơn… Bên cạnh bố cục truyền thống còn có nét độc đáo như được ký bút miêu tả bằng mấy câu chữ Hán hoặc chữ Nôm, thường là những câu lấy từ dân gian hoặc các sáng tác dân gian. Tranh cô gái mò cua bắt ốc có đề câu “Giang hồ cũng phận đàn bà/ Gặp người quân tử ắt là thành thân”. Rất trữ tình và táo bạo. Tranh “Hứng dừa” lại đề câu Nôm “Khen ai khéo tạc nên dừa/ Đây trèo đấy hứng cho vừa một đôi”.

Một điểm đặc biệt được GS Phan Huy Lê nhấn mạnh đó là không còn tìm thấy được ở bất cứ đâu ngoài bộ sưu tập tranh dân gian Việt Nam của Maurice Durand bức tranh “Hứng dừa” nhưng lại đề hai câu thơ trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du: “Trong như ngọc, trắng như ngà”. Hay “Đánh ghen” với lời đề “Muốn vẻ thanh, tham vẻ quý”. Ngoài những bức tranh phản ánh đời sống truyền thống còn có tranh thể hiện sự biến đổi xã hội khi văn minh Việt Nam tiếp xúc với văn minh phương Tây (thời Pháp thuộc). Bức tranh chữ quốc ngữ “Văn minh tiến bộ” viết bằng tiếng Pháp và được Việt hóa ngay bên cạnh.

Đừng phong tặng danh hiệu rồi… để đấy!

Tranh dân gian đã từng rất phổ biến trong đời sống của nhân dân ta một thời, đi vào tục ngữ, thơ văn: “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong/ Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”. Hay như câu ca dao: “Dù ai buôn bán trăm nghề/mùng sáu tháng chạp nhớ về buôn tranh”. Đã từng có thời treo tranh dân gian trong ngày Tết là một thú chơi tao nhã, một phong tục đẹp mỗi dịp Tết đến xuân về, gia đình dù giàu hay nghèo, ngoài bánh chưng, thịt mỡ, dưa hành, không thể thiếu câu đối đỏ và những bức tranh dân gian để "vui cửa vui nhà", giúp xuân thêm tươi sắc. Thế nhưng hiện nay, di sản này đang trong tình trạng rất đáng buồn, có nguy cơ mai một dần. Câu hỏi đặt ra là làm gì để cứu nguy, bảo tồn, gìn giữ kho tàng quý giá ấy?