Một góc nhìn khác về “tiêu cực lễ hội”: Quan họ nhận tiền, nên hay không?

Nhận tiền thưởng từ khán giả khiến quan họ bị nhiều người chỉ trích. Ảnh: Q.T

Chưa bao giờ quan họ lại được để ý nhiều như năm nay khi các liền anh liền chị từng bị cái tiếng “ngả nón xin tiền” vẫn tiếp tục “nhận tiền” dưới một hình thức khác. Tuy nhiên, khách quan mà nhìn nhận rằng, nghề hát như nhau nhưng “phận hát” và không gian hát khác nhau lại cho thu nhập khác nhau. Người hát quan họ không nhận được thù lao thì họ sống bằng gì?

Không ai giàu nhờ quan họ cả!

Không phải chỉ hội Lim (Bắc Ninh) nên như nhiều năm nay người ta truyền tai nhau lời khuyên: Muốn nghe quan họ đừng về hội Lim. Người ta bảo, đó chẳng qua chỉ là hoạt động “ngả nón xin tiền”... Và rồi trước mùa lễ hội, Sở VH, TT&DL Bắc Ninh đã buộc phải chỉ thị “quan họ không được ngả nón xin tiền khán giả”. Với những ồn ào đó, nhiều người đã nhìn khác đi về hội Lim, về quan họ và những người hát quan họ. Điều này làm rầu lòng những người đang sống vì quan họ.

Thế nhưng, sau hội Lim năm nay, dư luận lại bồi thêm đòn “chí mạng” khi quan họ tiếp tục bị mang tiếng “cấm ngả nón, nhưng bê khay xin tiền”. Điều đó như xát muối vào lòng những liền anh, liền chị của đất Bắc Ninh. Khi chúng tôi hỏi chuyện nghề, chuyện đời bỗng dưng họ trở nên ngần ngại, trầm buồn khi nói về những ngày hội của người quan họ quê mình. Câu “người ơi, người ở đừng về” dường như chẳng còn thốt ra lưu luyến từ những người hát quan họ nữa.

Nhà nghiên cứu và phê bình Nguyễn Quang Long không giấu được sự thất vọng khi quan họ đang bị người ta nhìn nhận chưa thấu đáo. Là người con của đất quan họ, lại có nhiều năm dày công nghiên cứu về quan họ, chính ông Long cũng là “cha đẻ” của lý thuyết quan họ phổ thông được truyền dạy ở các trường cấp 1, cấp 2, cấp 3 ở Bắc Ninh. Thế nên, hơn ai hết ông hiểu được quan họ đang đứng ở đâu?

Việc cấm các liền anh liền chị “ngả nón xin tiền”, ông Long cho biết: “Hội ngày nay đã khác xưa. Nếu như trước người ta chỉ hát cho nhau nghe thì ngày nay các liền anh liền chị hát cho hàng chục vạn người nghe. Người ta thưởng tiền là chuyện bình thường. Tôi coi đó là tấm lòng khách thưởng cho các nghệ sỹ. Có những lễ hội các đoàn quan họ phải đứng ra đấu thầu, thì người ta phải nhận tiền thưởng của khách là chuyện nên cảm thông. Ca trù vẫn nhận tiền thưởng bình thường, tại sao quan họ lại không? Vấn đề ở chỗ phải làm sao cái cách thưởng và nhận tiền cho đúng và phù hợp với văn hóa. Thời thế đã khác, ép quan họ phải giống như thời xưa là không hợp lý”.

Theo ông Long, quan họ chia làm hai mảng. Một là quan họ cổ, dành cho những người lớn tuổi, hát quan họ không để sống mà chỉ bảo tồn. Mảng thứ hai dành cho thế hệ trẻ. Họ học hát, trau dồi từ trong trường. Ngoài tình yêu quan họ, đó còn là nghề để họ sống. “Để sống được, họ phải đi hát ở đám cưới, đám hội, lễ khởi công… nhưng không ai giàu nhờ quan họ cả”, ông Long nói.

Cắt tóc, làm bánh đa nuôi… quan họ

Về thôn Đông, xã Đông Sơn, huyện Tiên Du, Bắc Ninh, vẫn còn không khí lễ hội của những ngày đầu xuân. Nguyễn Hữu Duy là một trong những liền anh có tiếng ở mảnh đất này. Anh Duy hiện đang công tác tại đoàn Dân ca Quan họ Bắc Ninh. Nói về vấn đề “ngả nón xin tiền”, anh Duy không giấu được sự bức xúc: “Các ca sỹ hát quan họ không “xin” tiền. Nón là một đạo cụ trong quan họ của các liền chị không thể cấm người ta không dùng nón khi biểu diễn. Tất nhiên, cảnh khách bỏ tiền vào nón không được đẹp mắt cho lắm, tôi đồng ý phải giữ hình ảnh đẹp cho quan họ. Nhưng nói chúng tôi không ngả nón thì dùng cơi xin tiền là chưa hợp tình. Đó là những đồng tiền khán giả thưởng, chứ không phải “xin”, anh Duy nói.

Bắt đầu vào nghề hát từ năm 2004, tròn 10 năm gắn bó với quan họ, anh Duy cho biết ngoài việc công tác tại đoàn Dân ca quan họ Bắc Ninh, anh và các đồng nghiệp vẫn đi hát ở các lễ hội, hội nghị, văn nghệ chào mừng… để kiếm thêm thu nhập. Anh Duy cho biết rất nhiều đồng nghiệp của anh chưa thực sự sống được với quan họ mà họ phải làm nghề phụ để kiếm sống.

Mỗi lần hội Lim đến, nghệ nhân Đỗ Văn Chiến ở làng quan họ Lũng Giang, Bắc Ninh cũng tổ chức hát quan họ tại nhà. Thoát khỏi tiếng loa đài náo nhiệt ở đồi Lim là một không gian khác, cái không gian quan họ tưởng đã mất từ lâu lắm rồi. Những canh hát quan họ theo lối cổ vẫn diễn ra từ lúc trời bắt đầu tối và có khi kéo dài đến gần về sáng. Không nhạc đệm, không loa đài và cũng từ chối cả những làn điệu nhạc mới, quan họ cổ trở lại và ru hồn người nghe trong gian nhà đơn sơ của một liền anh quan họ.

Dẫu là một liền anh có tiếng tăm vùng Kinh Bắc, ông Chiến không giàu lên nhờ quan họ. Ông vẫn nhận mình là một nông dân. Quả thực, để đạt đến “trình” nghệ nhân mà cuộc sống vẫn ở mức trung bình thì đời sống của những liền anh, liền chị trẻ để sống được với nghề quả là một hành trình gian khó. 

Về đất Thổ Hà người ta vẫn nói nhiều đến nhà anh Hiệp, người hát quan họ có tiếng ở đây. Gia đình ba người của anh sống trong một ngôi nhà gạch đã cũ, đơn sơ với không gian chật chội. Trong nhà đẹp nhất là bộ áo tứ thân và mấy tấm bằng khen, còn lại chỉ có một cái ti vi 14 inch và một bộ đầu đĩa nho nhỏ. Khách đến chơi ngồi trải chiếu với chủ nhà để uống trà nói chuyện. So với tiêu chuẩn những ngôi nhà trong làng Thổ Hà tôi đã vào thăm, phải nói là nhà anh nghèo.

Là liền anh nổi tiếng nhưng anh Hiệp còn phải làm thêm các nghề khác để kiếm sống. Như các gia đình khác trong làng, nhà  anh cũng làm bánh đa nem. Anh Hiệp ngoài nghề làm bánh đa ra, còn chịu khó ra ngoài cổng làng cắt tóc kiếm thêm đồng ra đồng vào cho gia đình.

"Tôi chả giấu nghề, nghề cắt tóc của tôi làm đẹp cho đời, tôi lấy nghề cắt tóc để chơi quan họ," Anh Hiệp giãi bày.