NSND Trà Giang: "Tôi sống bằng những ký ức của mình"

Vô tình gặp cô ở đêm diễn Bí mật vườn Lệ Chi tại sân khấu Idecaf, cô giản dị, nhẹ nhõm và thanh thoát. Tối hôm sau, gọi điện, cô lại đi xem kịch, lần này là Nhà búp bê - Nhà hát Tuổi trẻ từ HN vào TP.HCM diễn. Có thể rất tình cờ để trong lòng tôi gợn lên những câu hỏi ngờ vực, phải chăng cô còn nặng lòng lắm với nghiệp diễn đã tạm xa gần 20 năm qua.

Suốt đời thiếu nữ, chưa ai khen cô đẹp cả!

Trà Giang, cái tên sinh ra bởi nỗi lòng hoài hương của cha cô - người đàn ông gốc Quảng Ngãi, nơi có con sông Trà nổi tiếng, có núi Thiên Ấn (nếu tên anh trai cô là Ấn Sơn) có Thạch Bích, Bút Sơn đều là những địa danh mang nỗi nhớ của người cha xa xứ... Mới lên 5 tuổi Trà Giang đã bắt đầu biết đến mùi vị của chiến tranh, đó là những lần chạy giặc liên miên theo gia đình, một cuộc sống luôn luôn di chuyển, lang thang theo người cha hoạt động cách mạng. Cha cô là NSƯT Nguyễn Văn Khánh, cũng có thời gian làm điện ảnh phục vụ chiến trường, sau này ông theo đoàn dân ca Quân khu 5 ở khu văn công Cầu Giấy, rồi Mai Dịch.

NSND Trà Giang theo gia đình ra Bắc, bắt đầu từ đây cô được sống những năm tháng êm đềm tại trường học sinh miền Nam, dành cho các con em cán bộ miền Nam tập kết.

Hướng đến nghệ thuật ngay từ nhỏ nhưng Trà Giang thú nhận, suốt thời gian từ cô bé người miền Nam trở thành thiếu nữ, chưa có ai khen cô đẹp cả! Nhưng cô sống cuộc sống rất hồn nhiên, đi xem kịch, xem cải lương,xem múa mỗi khi nghỉ hè về khu văn công sống với cha.

Năm 1959, Nhà nước bắt đầu mở trường nghệ thuật đầu tiên là trường múa. Trà Giang thi đỗ thì ba cô viết thư xuống nói có trường điện ảnh mới mở ra với các chuyên gia nước ngoài trực tiếp tuyển sinh, cô đã đăng ký thi, có nhiều người đẹp nhưng cô có lợi thế là rất ăn ảnh, có cuộc sống hồn nhiên và cảm xúc rất chân thực. Trà Giang đỗ vào khóa diễn viên điện ảnh đầu tiên của VN khi đó.

Đã đi qua chiến tranh, qua khói lửa và bom đạn của một thời chưa là quá vãng, những kinh nghiệm trả bằng sự sống ấy giúp cho Trà Giang rất nhiều mỗi khi cô hóa thân vào nhân vật trong các phim được làm thời ấy. Một lần nữa, thời đó, khóa diễn viên được đào tạo của Trà Giang là đào tạo để trở thành diễn viên điện ảnh.

NSND Trà Giang bên bức ảnh chụp cùng Bác Hồ khi cô 18 tuổi. Ảnh: Đ.N.T

- Có một anh đạo diễn Việt kiều nói với con, anh ấy sợ diễn viên VN diễn xuất trong phim mà rất kịch, cô nghĩ sao?

- Bây giờ con hình dung thế này nhé, sân khấu và điện ảnh thì khi con nhận kịch bản con cũng phân tích vai cũng phân tích nhân vật như nhau nhưng điện ảnh thì không khoa trương còn diễn viên sân khấu phải khoa trương. Con thử nghĩ xem, ống kính sát mình rồi, mọi cử động trên khuôn mặt mình ống kính thu lại được hết, còn sân khấu thì khán giả ở xa. Nếu mà ống kính thu gần như vậy diễn viên diễn khoa trương kiểu sân khấu thì sợ lắm.

Hiện tại cô xem phim VN cô cũng sợ diễn viên diễn kịch quá. Nhưng cô nghĩ lỗi do đạo diễn chứ không ai khác. Vì cô đã từng diễn với các anh sân khấu nhưng khi làm điện ảnh, đạo diễn phân tích vai và diễn viên thường rất nhạy cảm, họ sửa được theo yêu cầu của phim, các đạo diễn phải thấy được cái sai trong cách diễn của diễn viên để họ không bị sân khấu trong điện ảnh.

Những kí ức làm phim trong chiến tranh...

Thời của Trà Giang, theo cô là làm phim rất ít, mỗi năm làm 4 phim đến khi thống nhất Xưởng phim truyện mới làm một năm 10 phim. Thời gian làm phim cho phép kéo dài. Khi đạo diễn nhận kịch bản, thành lập đoàn làm phim, đi thực tế, chọn cảnh, sau đó cho diễn viên đi thực tế (bây giờ chuyện này không còn nữa) có khi mất đến nửa năm. Thời đó đi thực tế làm cho Trà Giang ngỡ ngàng và vỡ vạc ra nhiều lắm. Đọc kịch bản chưa hình dung ra cuộc sống của nhân vật như thế nào thì ngoài đời gặp những người tương tự Trà Giang rất nhiều, khi đó nhân vật trong suy nghĩ đã cho diễn viên nhiều cảm xúc, hình dung ra nhiều cho da thịt, cho nội tâm nhân vật...

Hoạt động nghệ thuật thời kỳ đó rất khó khăn. Yêu cầu tối thiểu của người nghệ sĩ là được xem phim thì gần như không có, Trà Giang chỉ may mắn là được đọc sách của Pháp và Nga rất nhiều. Cô biết có những trường phái lớn như Tân hiện thực Ý, làn sóng mới của Pháp đang làm thay đổi cả bộ mặt của điện ảnh thế giới. Còn phim Trung Quốc tặng chỉ có đạo diễn được xem, diễn viên như cô đến xem, đến tận cửa rồi còn bị đẩy ra, không cho vào.

Cuộc sống thiếu thốn vật chất kinh khủng,mỗi năm được 5m vải đủ may một bộ quần áo,có ai tưởng tượng là diễn viên Trà Giang khi đó đã rất nổi tiếng cũng mặc quần vá và các em lớn thì cô cũng phải nhường quần áo cho em mình. Nhưng đó là khó khăn chung của thời chiến tranh. Khổ mà không phàn nàn nhưng thấy khổ tâm là thiếu cơ hội tiếp xúc với văn hóa bên ngoài quá...

- Trong phim "Chị Tư Hậu", con ấn tượng với cô lúc cô chạy băng ra biển khóc... là cảnh chị Tư Hậu sau khi bị bọn giặc làm nhục... rồi tiếng con khóc...?

- Tiếng con khóc là tiếng gọi của tình mẫu tử, tiếng gọi  từ cuộc sống... đó là khi có nhớ về tuổi thơ khi cha đi vắng mà mẹ bị bắt... và khi cô diễn cảnh đó thì cảm xúc nó sống lại. Thực ra cảnh đó nó khó với người quay phim nhất là vì con tưởng tượng được không, lúc quay cái đó, bờ biển dài như vậy phải đặt đường ray rất dài trên biển, trên ray có cần trục, quay phim ngồi trên cao, lúc đầu máy chạy sát mặt diễn viên khi cô lao ra biển thì máy vụt lên cao để cho thấy sự mênh mông. Khi nghe tiếng khóc thì máy phải hạ xuống sát mặt để quay lại cảm giác đó của cô. Trong một cú máy dài như thế cô cảm thấy rất cảm phục công sức người quay phim với những động tác mày chuyên nghiệp đó là nghệ sĩ quay phim Khánh Dư.

Không ngờ dừng sự nghiệp, dừng đam mê sớm đến vậy

Trong phim "Vĩ Tuyến 17 ngày và đêm", cô đi thực tế năm 1971 tại sông Bến Hải, khi đó Mỹ đã ngừng ném bom miền Bắc nhưng máy báy trinh sát vẫn bay và bắn rốc két, mọi người sống dưới địa đạo... Trà Giang nhớ cảnh bế con sang sông đưa cho chồng rồi quay về miền Nam. Để có được cảnh đó, là cảnh đêm yêu cầu lại phải vừa thấy mặt diễn viên vừa thấy biển mênh mông nên cứ sáng sớm, 2h mọi người dậy hết, đi bộ mấy km để mang đồ đạc ra địa điểm quay. Người diễn viên bao giờ cũng là người dậy trước và về sau cùng vì còn phải hóa trang và chuẩn bị hóa thân vào tâm lý nhân vật.

Cảnh regim là cảnh trôi rất nhanh, chỉ chừng mấy phút thôi là hết khoảnh khắc đó. Trà Giang bị nhiễm lạnh vì lội nước và vì bị quạt nữa. Một cảnh nhưng vì mỗi ngày chỉ có một chút thời gian đạt hiệu quả nên phải quay rất nhiều ngày... Cô đã ốm sốt suốt thời gian quay... Thời điểm đó cũng là lúc Trà Giang có bầu Bích Trà được 4 tháng, làm phim trong chiến tranh cực lắm, khi mang phim sang Moscow, các bạn Nga nói trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại, họ cũng chỉ làm phim tài liệu nên không thể tưởng tượng VN có phim mà còn là phim truyện nữa...

- Có bao giờ cô cảm thấy nghề diễn viên cực nhọc quá đến mức nản không, thưa cô?

- Con biết không, cực nhọc với nghề thì không nản chí đâu nhưng nản chí nhất là khi đất nước bắt đầu chuyển từ cơ chế bao cấp sang kinh tế thị trường... Là người nghệ sĩ, cô không có chuẩn bị được tâm trạng đó. Ngay lập tức, cách làm phim truyền thống với những đề tài truyền thống không còn được coi trọng. Cô bị sốc, cô đã quyết định dừng. Quyết định không đóng phim nữa. Khi đó cô mới 48 tuổi. Phim cuối cùng mà cô tham gia là "Dòng sông hoa trắng".

Nhưng thực tâm, cô cũng không ngờ là mình lại dừng lại sự nghiệp, dừng sự đam mê của chính mình sớm đến thế... (Trà Giang rưng rưng nước mắt, nghẹn lời)... Bây giờ mỗi lần đi xem kịch, cảm thấy sự hóa thân của người diễn viên trong mỗi vai diễn trên sân khấu thôi mà lòng mình thèm muốn vô cùng được làm diễn viên, được sống với nhân vật, sống trong đam mê của mình.

Thích những người đạo diễn biết... "bóc lột"

Thực ra Trà Giang chưa hề có ý định sẽ dừng lại, cô chỉ định ngừng một thời gian để chờ vai diễn, để chờ một ê kíp làm phim hay nhưng không còn cơ hội nào nữa. Cô tiếc nuối, ngày xưa quay phim chăm chút cho từng khuôn hình, đạo diễn đắm đuối với từng cảnh quay, khi nào xem phim có tâm huyết thì biết ngay, rồi thầm cầu mong những người đó còn tiếp tục làm phim hay. Như cô, đã từng làm việc với rất nhiều đạo diễn, có những đạo diễn họ thích cách làm việc của Trà Giang nên có sự đồng cảm.

NSND Trà Giang

Cô thích nhất làm việc với đạo diễn Hải Ninh, Bạch Diệp, Trần Phương. Giữa sáng tạo của người diễn viên cộng hưởng với công việc của người đạo diễn sẽ tạo ra những khuôn hình có tình cảm và có hồn. Thêm nữa, quan niệm nghề nghiệp rất gần gũi nhau cho nên cảm xúc hỗ trợ cho nhau. Chị bạn đạo diễn đi cùng tôi kể cho cô nghe tin nhà quay phim Nguyễn Đăng Bảy vừa mất một tuần trước, một thoáng sững sờ trong đôi mắt nhòe nước.

- Con muốn nghe cô kể về cách làm việc với các đạo diễn ngày xưa, vì thực sự với con, họ cũng là một thế giới xa lạ như "ngôi nhà với 7 lần niêm phong" vậy?

- Cũng có người khó làm việc được đấy, như đạo diễn Phạm Kỳ Nam, trong cuộc sống đời thường quý nhau lắm nhưng chỉ làm được 1 phim "Chị Tư Hậu", sau này anh có mời nhưng cô từ chối... Thực ra, cô thích những người đạo diễn đòi hỏi cao ở người diễn viên, "bóc lột" cô, bắt cô làm việc nhiều để khi đó cô chịu áp lực mà sáng tạo bừng lên.

Có 2 người làm được việc đó con ạ, đó là đạo diễn Bạch Diệp và đạo diễn Hải Ninh. Bản thân cô cũng có một cách làm việc tự cho mình là khôn là cô đọc kịch bản rất kỹ, suy nghĩ rất kỹ về nhân vật để phát hiện những gì chưa logic, cô chủ động gặp đạo diễn trước khi ra hiện trường, thuyết phục họ chấp nhận những thay đổi mà mình đề ra. Không đợi ra hiện trường mới làm việc đó vì khi ra hiện trường đạo diễn luôn bận.

Khi yên ổn rồi thì không ai quấy nhiễu nữa...

NSND Trà Giang và con gái Bích Trà

- Cám dỗ ư? Có chứ, nhưng thời của cô khác con ạ, trước khi có chú Ngọc thì nhiều lắm, ai cũng ngỏ lời, nhưng khi có chú Ngọc rồi thì cô yên ổn không bị ai quấy nhiễu nữa. Có chăng chú Ngọc hay bị mọi người hỏi han... Nhưng trên hết tất cả là chú dành cho cô một tình yêu lớn. Không phải chú Ngọc yêu cô vì cô là một diễn viên nổi tiếng đâu mà vì 2 người có sự đồng điệu vô cùng về tâm hồn, 2 gia đình đồng cảm với nhau.

Giọng của Trà Giang rung lên khi nhắc đến người chồng đã mất, những kỷ niệm nhỏ xíu tưởng chừng là vụn vặt, những chi tiết móc nối như mạng nhện mỏng mà chắc, ký ức đúng là đang đặt nặng lên vai người đàn bà đẹp này.

Nghệ sĩ piano Bích Trà sinh ra bởi tình yêu của bố mẹ, chị đã đồng hành với mẹ từ khi đi làm phim "Vĩ Tuyến 17 ngày và đêm". Trà Giang kêu lên: "May quá cho con gái cô khi em ra đời thì lúc đó là Hiệp định Paris được ký, không còn chiến tranh, cô cũng cho em theo nghề của chú, nghề độc lập hơn chứ làm phim phụ thuộc vào nhiều người lắm, thế nên Bích Trà 5 tuổi đã theo học nhạc rồi".

NSND Trà Giang bên giá vẽ

Chỉ đơn giản là người vẽ tranh cho mình hạnh phúc

- Cô sẽ không lần nào nữa trở lại với điện ảnh ư?

- Quan trọng nhất là vai diễn làm cho mình mê, mình dành tình yêu cho nhân vật đó. Nhưng hình như lâu rồi cô không nhận được lời mời như thế. Cô đã 65 tuổi rồi, sức khỏe có hạn. Tình yêu của cô với điện ảnh đầy ắp, cuộc sống vẫn luôn có cảm xúc. (Trà Giang lại nghẹn ngào...). Lúc đó mình thèm được sáng tạo thèm được sống trong những cảm giác khi xưa vô cùng. May là tìm được sự vẽ, cô đắm mình trong màu sắc, thiền trong màu sắc. Cảm thấy mình có ích mang đến cho đời những bức tranh, những tổ chức từ thiện họ bán đấu giá cho những người khó khăn còn nhiều lắm xung quanh mình...

Cô không phải là họa sĩ, cô chỉ đơn giản là người vẽ tranh cho mình, cho mình thấy hạnh phúc thôi con ạ... Nhìn những mảnh vụn của những chiếc tăm bị Trà Giang bẻ vụn trên góc đĩa dưới tách trà, tôi chợt hiểu người phụ nữ này còn rất nhiều day dứt, còn nhiều nỗi khổ tâm mà chưa muốn nói ra. Thời gian cuối trước khi về hưu, Trà Giang làm việc ở Viện lưu trữ phim, ngừng đóng phim có lẽ là thời gian Trà Giang buồn nhất, thấy mình cũng giống như một nhân vật đang được lưu trữ, có gì đó như cảm giác cay đắng âm thầm. Nhưng bây giờ Trà Giang hạnh phúc với những giờ vẽ mỗi sáng. Cô vẫn sống với những nỗi đau hiện hữu, chồng đã mất, không còn đóng phim và con gái duy nhất ở xa. Nhưng cô sợ nhất là mình không được làm việc, sợ nhất là mình vô dụng.

Tôi và cô, 2 người phụ nữ có tâm trạng khác nhau về quá khứ. Quá khứ của cô là những cảm giác tiếc nuối về một thời đầy ắp hạnh phúc và đam mê. Còn tôi, những ngày hôm nay tôi đang sống mới là những đam mê, quá khứ là nỗi buồn lúc nào cũng dễ dàng nhìn thấy nơi quầng thâm của những đêm mất ngủ... những ám ảnh khác nhau, sự chia sẻ là cảm giác của đàn bà...

Bên cạnh cô Trà Giang, tôi không thấy mình còn trẻ, tôi cảm giác được những khao khát mà cô từng có như tôi hôm nay, những cảm giác tình yêu rất đàn bà. Tôi biết, những ký ức của Trà Giang là sự mãn nguyện của một người phụ nữ biết mình thông minh và từng đẹp.

Theo Thanh Niên Tuần San