Làng cổ Đường Lâm có nên là di sản thế giới?

Bài toán danh hiệu và lợi ích

Với làng cổ Đường Lâm (thị xã Sơn Tây, Hà Nội), chính quyền địa phương hiện đang nghiêm cấm mua bán, chuyển nhượng (nhà cổ), cấm cơi nới, sửa chữa; nếu xây mới thì không được xây nhà quá một tầng. Trong khi đó, áp lực dân cư của làng cổ này ngày càng nặng nề. Sống giữa di sản nhưng luôn phải đối mặt với những bất cập khiến nhiều người dân Đường Lâm muốn trả lại danh hiệu di sản. Thế nhưng, thay vì giải quyết bài toán giữa bảo tồn và phát triển, UBND thị xã Sơn Tây lại rục rịch làm hồ sơ di sản văn hoá trình UNESCO. Mong muốn này của thị xã Sơn Tây đang khiến nhiều người băn khoăn và đặt ra câu hỏi, liệu làng cổ này có nên đệ trình để trở thành di sản thế giới?

Từ khi trở thành di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia đến nay, đa phần các cư dân sống tại làng Đường Lâm không được hưởng lợi gì nhiều từ du lịch. Bà Phan Hải Linh (ĐH Quốc gia Hà Nội), tác giả của đề tài nghiên cứu "Giá trị phi vật thể ở làng cổ xã Đường Lâm", khi tiến hành khảo sát, cho biết: Mức sống của người dân nơi đây rất thấp, trung bình từ 14-15 triệu đồng/người/năm. Điều này cho thấy du lịch vẫn chưa thực sự đến được với Đường Lâm. Ngoài ra, sự chênh lệch trong việc hưởng lợi từ du lịch khiến mâu thuẫn giữa những người dân đang gia tăng, nguy cơ phá vỡ khối đoàn kết làng xã - điều làm nên hồn cốt làng cổ - là rất lớn.

Trong khi đó, người dân Đường Lâm vẫn liên tục lên tiếng mong muốn "thay da đổi thịt" cho những ngôi nhà cũ kỹ chật hẹp của mình bằng những ngôi nhà xây mới. Và trên thực tế, có nhiều ngôi nhà mới đã mọc lên sau khi làng trở thành di sản. Nhiều người dân tỏ ra lo lắng hơn bởi giờ Đường Lâm là di sản quốc gia, họ đã phải đối mặt với trăm cái khó, nếu được là di sản thế giới thì không biết cuộc sống của họ sẽ thế nào bởi chắc chắn hàng loạt các quy định mới về bảo vệ di sản sẽ tiếp tục "trói chân".

 

Làng cổ Đường Lâm độc đáo với những bức tường đá ong. (Ảnh: TL)

 

Không nên quá vội vàng

Ông Phạm Hùng Sơn, Trưởng ban quản lý làng cổ Đường Lâm cho biết: "Có một bộ phận nhỏ người dân trong làng tỏ ra bất mãn và đề nghị trả lại danh hiệu làng cổ. Đó là do những mâu thuẫn do sự chênh lệch trong việc hưởng lợi từ du lịch đem lại".

Để giải quyết bài toán chỗ ở cho dân cư Đường Lâm, thị xã Sơn Tây đã có dự án quy hoạch một khu tái định cư để giãn dân trong khu vực làng cổ. Tuy nhiên, nếu dự án được phê duyệt, làng cổ Đường Lâm lại đứng trước nguy cơ không còn là "bảo tàng sống" nữa?

Trong số 10 tiêu chí UNESCO đưa ra để công nhận một di sản thế giới, các chuyên gia nhận định hồ sơ làng cổ ở Đường Lâm có thể đáp ứng tiêu chí số 5, tiêu chí "là một ví dụ nổi bật của một khu định cư của con người truyền thống". Chính vì vậy, Đại diện UNESCO, bà Dương Bích Hạnh cho rằng: Sơn Tây nên cân nhắc kỹ lưỡng việc có nên hay không việc làm hồ sơ di tích. "Nếu cứ dựa vào tiêu chí đây là làng cổ thuần Việt thì chưa thỏa đáng. UNESCO đánh giá giá trị di tích dựa trên giá trị nổi bật mức độ toàn cầu chứ không phải chỉ nổi bật của riêng Việt Nam. Bởi thế, quá trình nghiên cứu, khảo sát và đánh giá sẽ là một quá trình lâu dài. Chưa kể, với 1.500 hộ dân và hơn 6.000 người đang sống tại đây, bảo tồn di tích nguyên trạng là một điều khó khăn", bà Hạnh nói.

Bà Hạnh cũng cho biết: Sắp tới UNESCO sẽ siết chặt việc công nhận di sản. Theo đó, một số tiêu chí và điều khoản sẽ được thay đổi, đồng nghĩa với việc các hồ sơ sẽ được thẩm định gắt gao hơn rất nhiều. Trong khi đó, từ lúc làm một bộ hồ sơ đến lúc được công nhận là cả một quá trình gian nan, cần sự đồng thuận của toàn bộ người dân, chính quyền và xã hội.

Cho đến thời điểm hiện tại, khi vấn đề trình hồ sơ được đưa lên bàn thảo luận, những người tham gia thực hiện đều chưa thể đưa ra một mốc thời gian cụ thể nào. Và như thế, câu hỏi, nên hay không nên làm hồ sơ cho Đường Lâm, vẫn chưa có lời đáp. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng,  thay vì làm hồ sơ, các nhà quản lý nên dành công sức và tiền của đó vào việc giải bài toán làm sao để làng cổ ở Đường Lâm phát triển một cách bền vững. Hồ sơ di sản có thể đợi. Danh hiệu không quá quan trọng. Quan trọng là trước mắt phải gìn giữ cho được những gì cha ông đã để lại.

 

Di tích làng cổ Đường Lâm nằm cách trung tâm Hà Nội chừng 47 km về phía Tây, cách trung tâm hành chính thị xã Sơn Tây 5 km. Làng cổ bao gồm sự quy tụ của 5 thôn trong tổng số 9 thôn của xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây là: thôn Mông Phụ, Cam Thịnh, Đông Sàng, Đoài Giáp và Cam Lâm với diện tích tự nhiên của Làng cổ khoảng 800,25 ha. Nơi đây đã được nhiều người biết đến với những cái tên  thuần Việt như "Làng Việt cổ", "Làng cổ đá ong Đường Lâm", hay địa danh "ấp hai Vua".