Khía cạnh giới của di dân lao động trong thời kỳ CNH, HĐH

Di dân là vấn đề có tính quy luật chung, cũng giống như chính quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở các quốc gia. Di dân lao động là một đòi hỏi khách quan trong nền kinh tế thị trường, là biểu hiện rõ nét nhất của sự phát triển không đồng đều giữa các khu vực, vùng miền lãnh thổ.

Bài này nhằm xem xét đặc trưng của di dân nhìn từ góc độ giới, tập trung đánh giá loại hình di dân lao động nữ ra đô thị và đến các khu công nghiệp, khu chế xuất.  Khía cạnh giới trong di dân là rất quan trọng song thường bị lãng quên trong nghiên cứu, thậm chí bị phủ nhận trong một số chính sách. Vì thế, bài viết sẽ không đề cập đến các hình thái di dân khác như xuất khẩu lao động, du học tự túc, kết hôn với người nước ngoài hoặc buôn bán phụ nữ, trẻ em qua biên giới.

1.  Quy mô di dân

Cho đến một số năm gần đây, thoát ly khỏi quê hương vẫn được coi là vấn đề của nam giới. Tại nhiều hộ gia đình, đi làm ăn xa được coi là việc của nam giới còn phụ nữ ở lại chăm sóc cha mẹ, con cái hay người thân. Ngay cả khi nữ giới tham gia di dân thì khoảng cách di chuyển cũng rất ngắn, và nam giới vẫn là người ra quyết định chính đối với việc chuyển cư.  Xuất phát từ những chuẩn mực và giá trị xã hội về vị thế của người phụ nữ, quan niệm này đưa ra hình ảnh nữ giới, dù làm mẹ, làm vợ hay là con gái trong gia đình như những đối tượng di dân phụ thuộc.

 này làm lao động phổ thông và ngành nghề dịch vụ, là công nhân trong các doanh nghiệp, các khu công nghiệp, là thanh niên ra thành phố tìm việc, học tập (VAPEC, 2002)

2.  Hướng di chuyển

Lao động nữ từ nông thôn di chuyển ra đô thị cũng như đến các khu công nghiệp ngày càng đông đảo dưới nhiều phương thức khác nhau. Các trung tâm đô thị và các thành phố lớn với các hoạt động dịch vụ, kinh doanh, thương mại, sản xuất công nghiệp phát triển đã thu hút một lực lượng lớn lao động nữ. Song song với hướng nông thôn - đô thị, phụ nữ cũng tham gia di dân theo hướng nông thôn - nông thôn, song nhóm này chủ yếu đi cùng với người thân, với lý do gia đình hoặc hôn nhân.

3.  Động lực di cư

Nhân tố kinh tế mà trước hết là thu nhập và việc làm vẫn là động lực chính thúc đẩy quá trình di dân lao động. Trước những rủi ro trong sản xuất trồng trọt và chăn nuôi, sự tụt giá đến mức tới hạn của các mặt hàng nông sản trên thị trường, lao động nông thôn không thể trông chờ vào hạt thóc.  Sự chênh lệch quá lớn về thu nhập giữa nông thôn và thành thị đã hối thúc người nông dân tự nguyện rời bỏ đồng ruộng ra thành phố tìm việc làm. 

Nói đến người di cư, người ta thường liên tưởng ngay đến hình ảnh của những người lao động ngoại tỉnh nghèo khó, quanh năm vất vả, ngày ngày phải lo đủ miếng cơm manh áo. Tuy nhiên, nhiều trường hợp người di dân ra đô thị, định cư ở thành phố đã thực sự thành công và làm giàu bằng nhiều con đường khác nhau. Mặc cho những nỗ lực xoá đói giảm nghèo, chúng ta vẫn chưa thực sự tạo ra được một sức bật và tiềm năng lâu dài cho lao động nông thôn.  Nguồn tiền, vốn, hàng hoá, thông tin đã và đang được người ra đi, mà trong đó không ít là người phụ nữ, chuyển về dưới nhiều hình thức trợ giúp khác nhau cho gia đình, người thân, góp phần làm thay đổi bộ mặt nông thôn.

4.  Quyết định chuyển cư

Nếu như trước đây, phụ nữ có rất ít ảnh hưởng đến quyết định chuyển cư cũng như những việc lớn trong gia đình thì hiện nay chuyện đi làm ăn xa của các thành viên trong gia đình đều có sự bàn bạc thống nhất giữa vợ và chồng, giữa bố mẹ và con cái. Các quyết định di dân mang tính bình đẳng giới hơn trước. Với những cơ hội mới về thu nhập và việc làm, trong một môi trường độc lập hơn, lao động nữ di cư có điều kiện đưa ra những quyết định cá nhân.  Chị em đã có thể tự quyết định nhiều hơn về các vấn đề của mình, điều mà trước đây không xảy ra.  Vai trò của người thân, họ hàng, bè bạn cũng có ảnh hưởng đáng kể, dù không trực tiếp, thúc đẩy di dân.

5.  Tiền gửi về

Lao động ngoại tỉnh không thể coi là mối đe doạ thất nghiệp của người dân thành phố. Trái lại, họ đã trở thành nguồn nhân lực không thể thiếu trong thị trường việc làm rất đa dạng ở thành phố, góp phần đáng kể vào sự tăng trưởng của các trung tâm đô thị và công nghiệp, nâng cao kim ngạch xuất khẩu và thu nhập quốc dân, ổn định đời sống kinh tế-xã hội.  Sự chuyển dịch lao động thông qua di cư là một tiềm năng quan trọng góp phần làm giảm sức ép lao động-việc làm ở nông thôn, tạo nguồn thu nhập, góp phần ổn định xã hội. Cần có sự nhìn nhận đầy đủ và công bằng hơn đối với di dân và người di dân.

Việc gửi tiền giúp đỡ quê hương phản ánh một truyền thống gia đình và giữ một vai trò quan trọng trong quá trình mưu sinh kiếm sống của người di cư. Tiền gửi về có ảnh hưởng lớn đến thu nhập của hộ gia đình ở quê và rất cần thiết trong việc trang trải nợ nần, chi phi học hành cho con cái và đau ốm của người thân. Tiền gửi về cũng làm giảm nhu cầu bán lúa gạo của nông dân khi cần tiền mặt và do đó giúp đảm bảo an ninh lương thực cho các gia đình nông thôn.  Nếu không có nguồn tiền mặt do các thành viên đi làm ăn xa gửi về, nông thôn sẽ không có đủ thu nhập để tồn tại hoặc trang trải cho những chi phí học hành và sức khoẻ.

6.  Những khó khăn, trở ngại

Từ góc độ giới, lao động nam và nữ chịu những tác động khác nhau do vị thế di cư của minh. ở cả hai khu vực nông thôn và thành thị, tiền công cho lao động nữ luôn thấp hơn nam. Nguồn nhân công rẻ và dễ sử dụng tại thành thị bao gồm phần đông lao động nữ đến từ nông thôn. Vị trí thiệt thòi đó là do trình độ học vấn và kỹ năng tay nghề của nữ thấp hơn nam. Lao động nữ làm những công việc dịch vụ như gánh rong, trông coi cửa hàng, làm nội trợ giúp việc gia đình hay gặp những hoàn cảnh éo le, kể cả bị quấy rối tình dục. Do ở tình trạng dễ bị tổn thương, phụ nữ di cư có thể bị rơi vào hoàn cảnh bị xâm hại tình dục hay làm gái mại dâm một cách không mong muốn. Với công việc không ổn định và thu nhập thấp, lao động nữ thường buộc phải vay mượn, mắc nợ và rồi bị ép buộc bán dâm.

Lao động nữ di cư là đối tượng ít được bảo vệ nhất trong môi trường việc làm mới. Tuy nhiên, số giờ làm việc kéo dài trong các ngành sản xuất công nghiệp là độc hại cho sức khỏe và thể chất của chị em. Do không có bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm nghề nghiệp nên lao động di cư không thể tự bảo vệ mình khỏi những rủi ro về sức khỏe và an toàn bản thân, hiếm khi được bồi thường trong trường hợp bị thương tật, đau ốm, hoặc tai nan.

Vấn đề nhà ở cho người lao động ở các khu công nghiệp, các trung tâm đô thị hiện nay rất bức xúc. Với thu nhập chỉ với 600-800 nghìn đồng/tháng, lao động nhập cư chỉ có thể chi cho tiền nhà từ 60-80 nghìn đồng/tháng.  Do vậy trên thực tế, nhà ở cho người lao động thường do tư nhân, dẫn đến tình trạng những khu nhà trọ tồi tàn bên cạnh những khu công nghiệp lớn.  Nhiều nhà trọ được tư nhân cải tạo lại từ các khu phụ nên thiếu ánh sáng, thiếu không khí, chật chội không đảm bảo vệ sinh, mật độ người ở lại quá cao, không đảm bảo các quy định về sinh hoạt, môi trường và phòng cháy chữa cháy.

Vì muốn thuê chỗ trọ rẻ, nơi ở của người lao động làm việc trong các khu công nghiệp thường phân tán, xa nơi làm việc nên việc đi lại gặp khó khăn vì hầu hết số công nhân làm việc trong khu công nghiệp phải tự lo phương tiện đi làm. Bên

cạnh đó, sức ép lao động thông qua tăng ca, kéo dài số giờ lao động liên tục khiến nhiều công nhân mới hơn 30 tuổi đã mất sức. Có thể nói nguồn nhân lực để công nghiệp hoá, hiện đại hoá ngày càng giảm sút về chất lượng trong điều kiện sống và sinh hoạt khó khăn như vậy.

Tiếp cận các dịch vụ xã hội của người di cư là một vấn đề bức xúc khác. Nói một cách khác, chủ sử dụng cần sức lực nhưng không muốn có người lao động nhập cư. Do không có bảo hiểm Y-Tế, rất nhiều người đã phải tự chăm lo cho tình trạng sức khỏe của mình. Song do chi phí thuốc men cao nên họ luôn ngần ngại trong việc chữa trị. Những chương trình y tế chính thức, kể cả các dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản, thường ít khi đến được người di cư. Thực ra, chăm sãc sức khỏe thường ít được tính đến trong nhu cầu của người di cư.

Trong các khu công nghiệp, vấn đề hôn nhân, gia đình trở nên bức xúc, chưa được quan tâm. Tỷ lệ nạo hút thai theo báo cáo là rất cao ở các khu công nghiệp nơi có nhiều lao động nữ. Tình trạng dễ bị tổn thương cao hơn trong nhóm phụ nữ di cư, do thường bị xâm hại và bạo lực, gây nên những rủi ro lây nhiễm các bệnh lây truyền qua đường tình dục, HIV/AIDS.  Những tác hại xấu đến sức khỏe còn có thể bắt nguồn từ việc bị hạn chế về thông tin và hiểu biết không đầy đủ về các biện pháp phòng tránh thai, chăm sóc sức khỏe sinh sản, phòng chống các bệnh lây truyền qua đường tình dục, kể cả HIV/AIDS.

7.  Vị thế pháp lý

Lao động nhập cư nếu không có hộ khẩu thường trú sẽ khó khăn trong xin việc làm những ngành nghề khu vực chính thức, hạn chế về học hành, chăm sóc sức khoẻ, sở hữu nhà đất, không có giấy phép sử dụng đất, vay vốn tín dụng, kinh doanh, mua bán tài sản, đăng ký xe cộ, khai sinh, khai tử, kết hôn... Những quy định liên quan hộ khẩu thường trú làm cho những khó khăn mà những người nhập cư thu nhập thấp gặp phải thêm trầm trọng, tạo ra những rào cản và nảy sinh tiêu cực trong việc tiếp cận sử dụng các dịch vụ xã hội.

Khi phân biệt người có hộ khẩu thường trú và người không có (thường với lý do để “giảm áp lực”) thì đồng thời đã tạo nên sự bất bình đẳng xã hội. Thử hỏi đời sống người dân sẽ ra sao khi đến làm ăn tại mỗi địa phương lại phải chịu sự phân loại, chọn lựa bình xét, ưu tiên trong dịch vụ xã hội dựa trên tiêu chí hộ khẩu vốn đi ngược lại với quyền và nghĩa vụ của công dân được quy định trong Hiến pháp và pháp luật.

Một số đề xuất chính sách

 1. Bài học kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới cho thấy di dân lao động sẽ diễn ra với quy mô ngày càng lớn trong giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Nhiều quốc gia đã phải trả giá do thiếu quan tâm đến quá trình này.  Mặc dù ảnh hưởng về tâm lý-xã hội đối với gia đình và bản thân người di cư là không thể tránh khỏi song trước sự hối thúc của cuộc sống và nhu cầu mưu sinh, người dân vẫn chấp nhận vất vả, bất kể những rào cản và khó khăn để dời quê hương đi làm ăn xa. Các chính sách và chiến lược cần có tầm nhìn xa hơn và toàn diện hơn, cần gắn với xu hướng di dân và di chuyển lao động, tiến tới ổn định đời sống cho người lao động, giảm thiểu những khó khăn và rủi ro mà người lao động di cư  phải gánh chịu, thay vì can thiệp trực tiếp hay tìm cách kiểm soát quá trình khách quan này.

2.  Hỗ trợ về an sinh xã hội cho lao động nhập cư là khâu then chốt đối với mục tiêu phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững. Các doanh nghiệp cần cho phép người lao động nhập cư tham gia các chế độ hợp đồng và bảo hiểm cho người lao động theo quy định hiện hành. Trước mắt, sự hỗ trợ về nhà ở, phát triển loại hình ký túc xá rẻ cho công nhân và người lao động nhập cư, đặc biệt là các khu công nghiệp và thành phố lớn là rất cần thiết. Phải coi chính sách nhà ở là chính sách an sinh xã hội.

3.  Tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với mục tiêu phát triển xã hội. Lao động nữ cần có các dịch vụ y tế phù hợp và nhạy cảm giới, được cung cấp thông tin, kiến thức và dịch vụ sức khoẻ sinh sản, phương tiện phòng tránh thai và các bệnh lây nhiễm qua đường tình dục, HIV/AIDS tại nơi ở và nơi làm việc. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với người lao động có thu nhập thấp ở các trung tâm đô thị và đối với phụ nữ trẻ làm việc và sinh sống tại các khu công nghiệp.

4.  Cần cung cấp thông tin và phổ biến rõ ràng các thủ tục cấp phép tạm trú cho người lao động để giúp cho họ tránh được những khó khăn rủi ro và lệ thuộc vào chủ trọ khi xin giấy phép cư trú. Cần đơn giản hoá thủ tục và các quy định phức tạp hiện nay về đăng ký hộ khẩu vì cho đến nay hệ thống này đã và đang hạn chế những cơ hội nhằm ổn định cuộc sống của người dân. Trong cái vòng luẩn quẩn hiện nay, khi muốn đăng ký hộ khẩu thì phải có nhà ở ổn định, và để có được nhà ở ổn định thì trước hết phải có hộ khẩu thường trú, những tác động về tâm lý, xã hội cho người dân nói chung và lao động di cư nói riêng là rất lớn. Việc quản lý hành chính dân cư nhằm xác định việc cư trú của công dân, tăng cường quản lý xã hội an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội là hết sức cần thiết. Song hệ thống đăng ký hộ khẩu đến nay đã được gán cho những "chức năng" mới không có hoặc rất ít liên quan đến mục đích nói trên. Quy định sử dụng hộ khẩu như một tiêu chí đầu vào của người dân nếu muốn tiếp cận các dịch vụ xã hội là cực kỳ bất hợp lý và cần loại bỏ.  Đã đến lúc phải trả lại cho hộ khẩu chức năng vốn có của nó.