Người hát quan họ trên đỉnh Trường Sơn (1)

Trở về thời bình, những người nghệ sỹ năm xưa nay kẻ còn người mất. Phải khó khăn lắm chúng tôi mới gặp lại người nghệ sỹ trẻ tuổi nhất đoàn văn công thời ấy và cũng là 1 trong 2 nghệ sỹ quan họ duy nhất có mặt khắp tuyến đường khói lửa để được nghe lại dư âm của khúc quan họ trên đỉnh Trường Sơn năm nào.

 

Đoàn văn công tiền phương thời ấy (bà Ngải đứng hàng sau cùng, thứ 5 từ trái qua).

 

Những đêm nhớ nhà

Nhiều người từng chiến đấu dọc tuyến đường Trường Sơn trong những năm chống Mỹ hẳn không quên tiếng hát ngọt ngào của cô gái xứ Quan họ có nước da trắng ngần, mái tóc đen dài quá lưng với cái tên hết sức đặc biệt: Lệ Ngải. Chị hai Lệ Ngải năm xưa nay đã ở vào tuổi ngũ tuần, đã lên chức bà ngoại, nhưng giọng hát thì vẫn còn trong trẻo và ngọt ngào như thuở nào. Những kí ức về một thời gian khó, cùng anh chị em nghệ sỹ lăn lộn vào tận từng chiến hào để biểu diễn văn nghệ như vẫn còn tươi mới khi bà có dịp nhớ lại. 

Sinh ra và lớn lên ở làng Ngang Nội (Tiên Du, Bắc Ninh) - một vùng quê có truyền thống hát quan họ lâu đời nhất nhì miền Kinh Bắc. Chính vì thế, ngay từ nhỏ, cô bé Lệ Ngải đã ươm sẵn trong mình một tình yêu lớn lao dành cho quan họ. Năm 18 tuổi, cô chính thức được tuyển vào học tại Trường văn hóa nghệ thuật Hà Bắc (cũ). Chỉ sau 6 tháng học, cộng với vốn năng khiếu bẩm sinh trời phú, Lệ Ngải không chỉ biết hát mà còn biết diễn và tổ chức các buổi biểu diễn rất chuyên nghiệp. Năm 1969, Ty Văn hóa Hà Bắc có quyết định thành lập đoàn quan họ Hà Bắc và Lệ Ngải là một trong những người đầu tiên được chọn về đoàn. Tuy nhiên, vào đoàn chưa được bao lâu thì Lệ Ngải và một nghệ sỹ nữa được chọn sung vào đoàn văn công Hà Bắc đi vào chiến trường phục vụ văn nghệ cho các chiến sỹ.

Bà kể, năm đó dù đoàn dân ca quan họ đã có tới gần 20 người nhưng vì bà là người trẻ nhất đoàn, lại có giọng hát hay và đặc biệt rất khỏe nên nằm trong diện đi tuyến. "Hồi đó nghe nói được đi vào chiến trường là ai cũng hào hứng, muốn đi cho bằng được mặc dù vẫn biết vào đó rất nguy hiểm. Bởi thế, lãnh đạo phải xem xét rất kỹ mới quyết định những ai được đi. Ban đầu, họ chỉ đồng ý cho mình tôi đi, sau này cử thêm một người nữa" - bà Ngải nhớ lại.

Cuối năm 1970, đoàn văn công Hà Bắc đi vào chiến trường biểu diễn. Đoàn có gần 15 người là những nghệ sỹ trẻ của nhiều môn nghệ thuật truyền thống như: Chèo, quan họ, ca múa, nhạc... Cho đến bây giờ, bà Ngải vẫn chưa thể quên được chặng hành trình xa nhà đầu tiên, lắm nụ cười nhưng cũng không ít lần suýt chết trên đường đi vì bom đạn.

Sau khi được một chuyến xe của binh đoàn 559 chở vào đến đất Hòa Lãng, Quảng Bình, cả đoàn buộc phải dừng lại để hành quân vượt qua đường rừng. Mặc dù đã từng suy nghĩ đến những gian khó sẽ phải đối diện nhưng cô gái Lệ Ngải, mới 18 tuổi, lúc đó vẫn không thể nghĩ rằng trong đêm tối, trên thì mưa trời cộng mưa bom dội ầm ào, dưới thì đường sá lầy lội. Cả đoàn văn công phải băng mình qua những đoạn đồi dốc, cao để tránh sự truy sát của kẻ thù mà không có bất kỳ một ngọn đèn nào dẫn lối. Tất cả phải mò mẫm để đi. Từ cuối tháng 12/1970 đến hết năm 1971, đoàn văn công phải đi gần hết các tuyến đường C599, qua những trận tuyến ác liệt như: Bắc Quảng Trị, đèo Khỉ, Savanakhet của Lào, mặt trận đường 9 Nam Lào... Trong ngần đấy thời gian với ngần đấy tuyến đường, đi đến đâu, có thời cơ thuận lợi là đoàn lại dựng sân khấu dã chiến để biểu diễn, không quản ngày đêm. Tuy nhiên, cũng ngần đấy thời gian, đã không ít lần bà Ngải phải trốn đồng nghiệp ra bờ suối khóc thầm vì nhớ nhà.

 

Bà Lệ Ngải năm 19 tuổi (ảnh chụp trong chiến trường)

 

Nhiều lần “chết hụt”

"Khỏi phải nói nỗi vui mừng của các chiến sỹ, nhất là các chiến sỹ miền Bắc khi được nghe lại làn điệu quen thuộc của quê hương sau nhiều năm xa nhà. Không ít người đã ôm lấy chúng tôi khóc nức nở như một đứa trẻ và chúng tôi cũng không thể cầm được nữa mắt trong nỗi xúc động tột cùng" - bà Ngải tâm sự.

Bà còn nhớ như in, có một lần đoàn được lệnh về biểu diễn phục vụ một tiểu đội lái xe chở hàng vào tuyến trong. Hôm đó là buổi sáng, sau khi biểu diễn xong các màn văn nghệ, có một anh quê ở Hà Bắc chạy ra phía sau cánh gà, tặng cho bà một bó hoa rừng rồi ôm bà khóc mãi. Hỏi ra mới biết, đã hơn 9 năm anh chưa được nhìn thấy tà áo lụa cánh gián của người phụ nữ miền Bắc. Cũng trong buổi chiều hôm đó, bà nghe tin cả tiểu đội mà đoàn bà biểu diễn đã hy sinh trong một trận phục kích của địch. Có mặt trong buổi nhận lại những di vật của những lính, bà đã không thể cầm được nước mắt. Và không biết có phải vì quá đau buồn trước sự mất mát và hy sinh của đồng đội hay không mà bà tự nhiên bị mất tiếng đến hơn một tuần, không hát hò gì được, khiến mọi người trong đoàn hết sức lo lắng.

Rồi có những lần chứng kiến cảnh anh em các đơn vị trực tuyến phải lấy bánh đa làm canh, ngồi nhai từng bát cơm khô trên những quả đồi trọc không một bóng cây, dưới cái nắng chói chang của đất miền Trung và những cơn gió Lào nóng rát, nhưng họ vẫn làm thơ tặng nhau. Tuy nhiên, cũng chỉ trong nháy mắt, sau một tiếng bom gầm trời, ngần đấy con người miệng vẫn ngậm cơm tay cầm đũa bát đã tan trong tro bụi. Lúc tiễn đưa các anh về lòng đất mẹ, bà chỉ biết cất lên những khúc hát dân ca quen thuộc cho các anh nghe lần cuối mà đầu óc trống rỗng, nước mắt dàn dụa.

"Tôi là người sống khá lạc quan nhưng lại rất mau nước mắt. Có thể nói những ngày tháng tôi có mặt trong chiến trường, số lần tôi hát phục vụ anh em cũng gần bằng với số lần rơi lệ. Cảnh tượng nào, câu chuyện nào, hoàn cảnh nào cũng không thể cầm lòng nổi" - bà Ngải nói.

 

Bà Ngải bây giờ.

Vì là đoàn văn công dã chiến nên đi đến đâu là phục vụ đến đó. Có ngày, đoàn phải biểu diễn từ sáng đến chiều. Nhưng được nhìn thấy niềm vui và hạnh phúc rạng ngời trên khuôn mặt của từng chiến sỹ khi được nghe hát, xem kịch nên chẳng ai thấy mệt. Và chuyện đang biểu diễn trên đồi, trong rừng mà bị đánh bom không chạy kịp cũng không còn xa lạ với đoàn nữa.

Sau khi hành quân dọc đường Trường Sơn, đoàn định sẽ vào tiến Tây Nguyên để phục vụ anh em chiến sỹ trong đó, nhưng do có nhiều thành viên trong đoàn bị ốm và sốt rét nên phải dừng lại để anh em chữa bệnh. Cuối 1971, đoàn quay ra Bắc để củng cố lại lực lượng, cho anh em nghỉ ngơi và chữa trị. Nhân dịp Tết, đoàn của bà được qua Bộ Tư lệnh tiền phương ở Savanakhet (Lào) để ăn Tết. Đó là cái Tết xa nhà đầu tiên của bà khi bước vào tuổi 19.